|
69-savol:mumtoz poetikda muxammas janrining poetik xususiyatlari.
Muxammas (ar. - “beshlik”) - har bandi 5 misradan iborat she’r shakli, a-a-a-a-a, b-b-b-b-a, d-d-d-d-a... tarzida qofiyalanadi. Muxammas yaratilish xususiyatiga ko'ra ikki xil bo'ladi: 1) tab’i xud - mustaqil muxammas; 2) taxmis - g'azalni beshlantirish asosida yaratiladigan muxammas.Tab’i xud muxammasda barcha misralar bir shoirning o‘zi tomonidan yaratiladi. Bunda ijodkor o'zga shoir she’rini asos qilib olmaydi, balki o'zi mustaqil ravishda beshlik yaratadi. Turkiy adabiyotda tab’i xud muxammasning ilk namunalari Hofiz Xorazmiy va Yusuf Amiriy ijodida uchraydi.
Alisher Navoiyning "Xazoyin ul-maoniy”ga kiritilgan 10 ta muxammasidan barchasi taxmis shaklida bo'lib, ulardan 3 tasi "malik ul-kalom” Lutfiyga, qolgan 7 tasi esa o'zining mashhur g'azallariga bitilgan. O'zga shoir g'azaliga taxmis bog'langanda muxammasning so'nggi bandida g'azal muallifi va uni beshlantirayotgan shoir taxalluslari keltiriladiO’zbek adabiyotida Uvaysiy, Nodira, Ogahiy, Amiriy kabi shoirlar taxmischilikka munosib hissa qo’shdilar.
70 Adabiyotshunos Yo.Is’hoqovning shartli tavsifiga ko'ra Navoiyning ta'rif, tavsif, madh, sharhi hol g'azallari
Алишер Навоийнинг адабий мероси ўзбек лирикасининг миллий ҳамда қардош адабиётларнинг энг илғор анъаналарини ўзида мужассамлаштирган янги ва юқори босқичи ҳисобланади. Навоий бутун фаолияти ва ижодиётини башариятнинг бахт-саодати учун курашга, халқнинг осойишталигига, ободончилик ишларига, илм-фан, санъат ва адабиёт тараққиётига бағишлади. У улуғ инсонпарвар, донишманд, давлат арбоби, ўзбек адабий тилига асос солган ва ўзбек мумтоз адабиётини янги тараққиёт босқичига кўтарган буюк истеъдод эгасидир. Атоқли рус шарқшуноси, академик Николай Конрад Навоий ҳақида фикр юритиб, шундай дейди: “Биз бу шоирни нафақат ўрганамиз, балки унинг асарларини қўлимиздан қўймасдан ўқиймиз. Нафақат ўқиймиз, айни пайтда унинг беназир ижоди ҳақида ўйлаб, мушоҳада юритамиз. Унинг буюк бир Уйғониш давридан бошқа бир уйғониш даврига етиб келгани янада улкан тарихий маъно ва аҳамиятга эгадир”.
Инсонга хос эзгу фазилатлар ҳамда уларнинг камол топиши ҳақида гапирганимизда, албатта, ҳазрат Навоийнинг асарларига мурожаат қиламиз. Инсонлараро меҳр-оқибат, тотувлик ва бирдамлик ҳақида сўз очсак бу зотнинг байтларини эслаб улардан ибрат оламиз. Мустақилликнинг илк даврлариданоқ инсон шахсига эътибор қаратилиб, ҳар бир шахсни комил қилиб шакллантиришга алоҳида урғу берилаётганини инобатга олсак, бу жараёнда Навоий асарлари бизга дастуруламал бўлди. Чунки Навоий:
Ноқис улдурким, ўзин комил дегай,
Комил улким, нуқсин исбот айлагай, –
деганида тўла ҳақ эди. Улуғ бобокалонимиз мероси тарихий-маърифий, шу билан бирга, жуда катта ижтимоий-тарбиявий ва эстетик аҳамиятга эгадир. Қачон бўлмасин инсониятнинг зулм-зўрликдан, нодонлик ҳамда жаҳолатдан халос бўлишига, адолат ва маърифатнинг тантана қилишига комил ишонч билан қаради.
Биз бу кичик тадқиқотимизда Навоий ижодининг гултожи бўлмиш ғазалларнинг ғоявий-бадиий хусуятлари ҳақида, уларда шеъриятнинг жилоси бўлган бадиий санъатларнинг ўрни ва аҳамияти хусусида сўз юритишга ҳаракат қилдик.
Навоийнинг бой адабий мероси назм ва насрда яратилди. Улуғ шоир ва матафаккир ўша даврдаги зуллисонайнлик (икки тилда ижод этиш) анъанасини қўллаб-қувватлаган ҳолда ўз асарларининг асосий қисмини туркий-ўзбек тилида яратди. Устози Абдураҳмон Жомий бу масалага алоҳида тўхталиб, ўзининг “Баҳористон” асарида шундай дейди: “Агарчи, Алишер Навоийнинг кенг қобилияти ҳар икки – туркий ва форсий навъида иқтидорлидир, аммо унинг майли кўпроқ туркийда бўлиб, бу тилда ёзганлари туркийда кўпдир. Унинг ғазалиёти туркий тилда ўн мингга яқин. Ундан олдин бу тилда ҳеч ким бунчалик шеър айтмаган”. Дарҳақиқат, улуғ шоирнинг энг гўзал шеърий намуналари ҳали ҳам туркий тилнинг гултожи бўлиб турибди. Ўз даврида халқ орасида “Чор девон” деб ном олган “Хазойин ул-маоний” девонида 2600 та ғазал ўзбек тилида яратилган.
Навоий ўзбек мумтоз адабиётининг барча тараққиёт босқичларида устоз шоир ва халқнинг бениҳоя катта ҳурматига ва муҳаббатига сазовор бўлган сўз санъаткори ҳисобланади. Кейинги асрларда қалам тебратган аҳли шуаро учун Навоий ижоди энг катта МАҲОРАТ МАКТАБИ бўлди. Кўплаб шоирлар ундан илҳом олиб, унинг ишини давом эттирдилар, ривожлантирдилар. Жумладан шоир Мунис бир ўринда:
Сўз ичра Навоийки жаҳонгир турур,
Мунисга маоний йўлида пир турур, –
деб, уни ўзига устоз сифатида тан олади. Ўзбек мумтоз адабиётида Навоийдан кейин турадиган Огаҳий эса:
Огаҳий, ким топғай эрди сози назмингдин наво,
Баҳра гар йўқтур Навоийнинг навосидин санго,–
Do'stlaringiz bilan baham: |
