1- mavzu. Kirish. Areal lingvistikaning maqsad va vazifalari

O‘zbek tili lahjalarining tarqalishi
 
 

 
O‘zlashtirish uchun savollar:
1. O‘zbek shevalrining tasnifidagi arellik xususiyati deganda nimani tushunasiz? 
2. Lingvistik geografiya metodida o‘zbek shevalari kimlar tomonidan o‘rganilgan? 
3. O‘zbek shevalarining o‘rganilishi qachondan boshlangan? 
 

---

13-mavzu. Izoglossalarning o‘zbek shevalari va 
turkiy tillardagi areallari
 
Reja:
1. Turkiy tillarning dunyo bo‘ylab tarqalishi. 
2. Turkolog olimlarning areal lingvistikaga murojaat qilishi. 
3. Turkiy tillar chegaralaridagi oraliq til va dialektal hodisalar. 
Tayanch tushunchalar
: turkiy tillar, turkologiya, oraliq (tutash) zonalar. 
 
XIX-XX 
asrlarda 
turkiy 
tillarning 
tadqiqotchilari 
V.Radlov, 
N.A.Baskakov tasniflarida ham hududiy-geografik nomlanishni uchratish 
mumkin. Chunonchi, V.V.Radlov turkiy tillarning 
sharqiy, g’arbiy, O’rta 
Osiyo 
va 
janubiy 
kabi guruhlarini, akademik F.E.Korsh 
shimoliy, g’arbiy, 
sharqiy, aralash tipli 
guruhlarini, akademik M.Samoylovich 
janubi- 
g’arbiy, janubi-sharqiy, shimoli-g’arbiy, shimoli-sharqiy 
kabi guruhlarini, 
N.A.Baskakov esa 
g’arbiy xun 
va 
sharqiy xun 
tarmoqlarini ajratadi. 
Ko’rinib turibdiki, lingvistik tadqiq va tasnif jarayonida geografik (hududiy) 
tushunchalardan foydalanish ancha uzoq tarix hamda an’anaga ega. 
Turkiyshunoslik bo’yicha diqqatga sazavor tadqiqotlar sirasida 
N.Gadjiyevaning «Проблемы тюркской ареальной лингвистики (Москва, 
1975) asarini keltirish mumkin. Unda turkiy tillardan qozoq, qirg‘iz, 
qoraqalpoq, turkman va o‘zbek tili oraliq zonalaridagi izoglossalarnin tavsifi 
berilgan va qozoq-o‘zbek, qirg‘iz-o‘zbek, qoraqalpoq-o‘zbek hamda aksincha 
jarayonlardagi oraliq (tutash) zonalardagi areallarning xususiyatlari o‘zaro taʼsir 
masalalari yoritilgan, jumladan, qozoq tilida 
ә 
fonemasining a, e fonemalarga 
moslashishi, unlilarning qisqarishi, diftonglashishning xususiyatlari va boshqa 
fonetik jarayonlarning areal xususiyatlari yoritilgan. Shuningdek, o‘zbek 
tilining ayrim fonemalari, fonetik qonuniyatlari, morfologik xususiyatlarining 
tarqalish areallari tahlil qilingan. Bu tashabbusli ishda qator muvaffaqiyatli 
o‘rinlar borligini qayd qilgan holda, ayrim tasodifiy maʼlumotlarga urg‘u 
berilganini ham ko‘ramiz, jumladan, singarmonizmli shevalarda