1- mavzu. Kirish. Areal lingvistikaning maqsad va vazifalari

 
Qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi. 
O‘zbek tilining qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi 
shahar shevalarini va ularga yondosh bo‘lgan shahar tipidagi qishloq shevalarni 
o‘z ichiga oladi. 
Mazkur dialekt birligining shakllanishi XI asrdagi Qoraxoniylar harakati
bilan bog‘langan. 
Tarixiy jihatdan qarluq-chigil-uyg‘ur til birligiga Namangan, Toshkent, 
Andijon va O‘zbekistonning boshqa tumanlaridagi yirik punktlar aholisining
shevalari taalluqlidir. 
Bu lahjaning shevalari O‘zbekistan territoriyasidan tashqarida ham ko‘p 
tarqalgan. Masalan, Qozog‘iston territoriyasidagi Turkiston, Chimkent, Sayram, 
Qorabuloq, Qoramurt, Iqon, Mankent
1
; Qirg‘iziston territoriyasidagi O‘sh, 
Jalolobod, O‘zgan va boshqalar shular jumlasidandir. Bu lahjaga oid sheva 
vakillarini Afg‘onistonda ham uchratamiz. Ma'lumki, 1630-yillarda o‘zbek 
urug‘laridan qatag‘onlarning bir qismi Shoshdan (Toshkent vohasidan) 
Afg‘onistonga ko‘chib ketganlar. O‘zbek shevalarini klassifikatsiya qilgan 
1
Qorabuloq, Qoramurt, Iqon, Mankent shevalarining qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasiga kiritilishiga qo‘shilib 
bo‘lmaydi. Bu shevalar o‘g‘uz lahjasiga oiddir. – A.S. 

---

tadqiqotchilar bu lahja shevalarini turli guruhlarga kiritganlar, holbuki, mazkur 
shevalar o‘rtasidagi genetik va til jihatdan yaqinlik faqat tarixiy jihatdangina 
emas, balki hozirgi paytdagi holatida fonetikada ham, leksikada ham, ba’zi 
grammatik shakllarda ham ko‘zga yaqqol tashlanadi. 
Uyg‘ur tiliga xos bir qator tipik xususiyatlarning, qisman “umlaut”ning 
mavjudligiga qarab Namangan shevasi, xususan, Namangan atrofidagi ba’zi 
qishloq shevalari, masalan, Uychi shevasi alohida o‘rin tutadi.
Bu lahjani tubandagi guruhlarga ajratish mumkin: 
Farg‘ona guruhi.
 
U bir necha dialektlarni o‘z ichiga oladi: 
Namangan dialekti.
Bu dialektga Namangan shahar shevasi va shahar 
tipidagi Namangan atrofidagi shevalar (masalan, Uychi va boshqalar) 
taalluqlidir (Namangan atrofidagi qipchoq shevalari, tabiiyki, bu dialektga 
kirmaydi). 
Mazkur dialektga oid shevalar uyg‘ur tiliga maksimal darajada yaqinligi
bilan xarakterlanadi. 
Andijon-Shahrixon dialekti
. Bu dialektga Andijon shahar shevasi, 
Shahrixon shevasi va Andijon viloyatidagi boshqa bir qator shevalar kiradi. 
O‘sh-O‘zgan dialekti
.
Bunga O‘sh, O‘zgan, Jalolobod va shu tipdagi 
boshqa shevalar taalluqli bo‘lib, ular uchun janubiy qirg‘iz shevalari bilan 
bo‘lgan metisatsiya xarakterlidir. 
Marg‘ilon-Qo‘qon dialekti