1- mavzu. Kirish. Areal lingvistikaning maqsad va vazifalari

O‘zlashtirish uchun savollar: 
1. Areal lingvistikaning ilkdari qaysi yillar bilan belgilanadi? 
2. Dastlabki lingvistik atlaslar qachon paydo bo‘la boshlagan? 
3. Lingvistik geografiya qaysi fanning obyekti? 
4. Neolingvistika tushunchasi kim tomonidan kiritilgan? 
5. Lingvistik geografiya O‘zbekistonda kimlar tomonidan rivojlantirildi? 

---

3 - mavzu. Areal lingvistika metodlari 
Reja: 
1. Til va dialektlarni o‘rganish metodlari va lingvistik geografiya. 
2. Til va sheva faktlarini qayd qilish va sharhlash. 
3. Innovatsion markazni aniqlash. 
4. Substrat hodisalarni belgilash. 
Tayanch tushunchalar
:
metod, lingvistik geografiya, sharhlash metodi, 
innovatsion markazni aniqlash metodi, substarat.
 
Areal lingvistika (lingvistik geоgrаfiya) metodlari
. Areal lingvistika 
(lingvistik geоgrаfiya) shunday sоhаki, u hаr bir shevа vа diаlekt hаqidа, uning 
mаdаniy, tаriхiy хususiyatlаri, o‘zigа хоsligi bilаn yaхlit rаvishdа tilshunоslik, 
tаriх, etnоgrаfiya bilаn shug‘ullаnаdigаn хоdimlаr, mutахаssislаrni keng 
tаnishtirish imkоnini berаdi. Lingvistik geоgrаfiyadа, аvvаlо, o‘rgаnilаyotgаn 
shevа kartasi uchun asos sifatida аhоli geоgrаfiyasini аks ettirishga 
mo‘ljallangan kоntur karta оlinаdi vа аhоli punktlаri rаqаmlаri belgilаb 
chiqilаdi. Shevа fаktlаri uchun shаrtli belgilаr tizimi ishlаb chiqilаdi. 
Izоglоssаlаrning tаrqаlishini ko‘rsаtuvchi chiziqlаrni tоrtish rejаsi tаyin qilinаdi. 
Rаnglаr tаnlаnаdi vа bo‘yash teхnikаsi belgilаb оlinаdi.
Areal lingvistikaning asosini lingvistik tadqiqotlarda foydalaniladigan til 
faktlari tashkil etadi, shuning uchun 
areal lingvistika metod
larini farqlash 
muhim ahamiyat kasb etadi. Ular quyidagilar: 
1. Muayyan til (shevalar) areali doirasida til (sheva) faktlarini 
qayd qilish
. 
Bu jihatdan dialektologiya va lingvistik geografiya metodlari mos keladi. Sheva 
faktlarining haqqoniyligi areal lingvistikaning mukammalligini ta’minlaydi. 
2. Areal lingvistika uchun tanlanadigan sheva materiallarini 
sharhlash
. 
Dialektologik atlas tuzishda sheva faktlarining sharhi muhim o‘rin tutadi. Ular 
quyidagi aniq lingvistik vazifalarni bajaradi: 
a) o‘rganilayotgan til yoki shevalarning aloqada bo‘lgan (qo‘shni) til va 
shevalar bilan 
interferensiyasi
natijalarini talqin qilish. Avvalgi sahifalarda 
ta’kidlanganidek, o‘zbek tili qozoq, qirg‘iz, qoraqolpoq, turkman va tojik tili 
hamda uning shevalari bilan kesishgan o‘rinlarga ega. Shevalar kesishgan joyda 
har ikkala tilga o‘xshamagan shevalar paydo bo‘ladi. So‘zsiz, bu shevalardagi 
o‘zbek tiliga xos bo‘lgan xususiyatni ajratib olish muammosi paydo bo‘ladi. Bu 
muammo sharhlash, talqin qilish orqali hal qilinadi. Masalan, turkman tili bilan 

---

aralash va qo‘shni yashaydigan o‘zbeklar shevasida egalik affiksi va o‘rin-payt, 
chiqish kelishigi o‘rtasida