1 – laborotriya ishi

GEOMETRIK OPTIKA QONUNLARINI O’RGANISH
K erakli asboblar: Yorug’lik manbalari, temir moslama, yig’uvchi va sochuvchi linzalar, prizma, yassi sferik shisha plastinka, ko’zgu, tirqishlar diagrafmasi, (taroq).
I
4 расм
shni bajarish tartibi:
1. Yorug’lik nurining to’g’ri chiziq bo’yicha tarqalishiga oid quyidagi topshiriqlarni bajarish yorug’lik manbaidan tarqalayotgan nurlar yo’liga (4-rasm) tirqishli diagrafma qo’yiladi. Linzaning fokusiga M - manbaini joylashtiramiz, bunda yorug’lik linzadan o’tgandan keyin, parallel nurlar dastasi ko’rinishida tarqaladi, so’ngra parallel nurlar dastasining yo’liga T-tirqishlar sistemasi qo’yiladi. Bunda tirqishlardan keyin, hosil bo’lgan 1 va 2 nurlar dastalari bir-biriga parallel bo’ladi. T

4 расм

irqishlarini linzaga nisbatan o’ng va chapga siljitib 1- va 2- nurlar dastasining bir-biriga nisbatan paralleligi saqlanganligi ko’rsatiladi. Uning uchun chizg’ich yordamida 1- va 2- nurlar dastalari orasidagi masofalarini bir nechta nuqtalarda o’lchash kerak.

5а расм

2. 5(a) - rasmdan ko’rinadiki yorug’lik manbaidan tarqalayotgan nurlar yo’liga soya hosil qilish uchun uning yo’liga to’siq qo’yiladi. Bunda to’siqning soya hosil qilishda nuqtaviy M manbadan tarqaluvchi ikki nurlar yo’nalishi etarli. Nurlar va soya bir jinsli muhitda kuzatilishiga sabab nurlar sinmaydi.
3 . YArim soya Hosil qilish usuli 5(b) - rasm. Bunda ikki manba va bir to’siqdan foydalaniladi. YOrug’lik manbalarini bir-biriga nisbatan ma’lum masofada joylashtiriladi. Ulardan tarqalayotgan nurlar doska (taxta) tekisligining biror nuqtasida kesishadi.
Bunda yorug’lik nurlarining mustaqillik qoidasiga asosan ular bir-birlari bilan ta’sirlashmasdan kesishib o’tadi va har biri o’z yo’nalishini davom ettiradi. Yorug’lik nurlarining kesilgan AV sohasiga to’siq qo’yilganda soya va yarim soya sohalarini kuzatish mumkin.
4. Yorug’lik nurining qaytish qonuni.
Y

5б расм

orug’lik manbai va yassi ko’zgudan foydalaniladi. Taxta teksiligiga yorug’lik manbaini biror burchak ostida joylashtiriladi. Manbadan uzoqroq joyga yassi ko’zgu joylashtirilib, ko’zguga yorug’likning tushish burchagi a va qaytish burchagi a’ ni t oping. Taxta teksilikgi graduslarga bo’lingan.

5

6-расм

. YOrug’lik nurining ikki muHit chegarasiga qaytish va sinishini kuzatish uchun bitta yorug’lik manbai va yassi sferik shisha plastinkadan foydalaniladi. YOrug’lik manbaining taxta teksiligiga biror burchak ostida joylashtirib, undan chiqqan nur yo’liga yassi sferik shisha plastinka qo’yiladi. Natijada unga tushgan, qaytgan va singan nurlarini aniq ko’rish mumkin. Tajriba asosida tushish a va sinish b burchaklarini aniqlab, shisha plastinkaning sindirish ko’rsatkichini n ni aniqlang.

Linzani 180⁰ gradusga burib yana o’lchashlarni takrorlang.

7 rasm
7. Prizmadan o’tuvchi yorug’lik nuri dastasining yo’nalishini kuzatish. 7-rasmdagi M manba L linzaning fokusda joylashgan tarqalayotgan parallel nurlar kengligini chizg’ich yordamida bir necha nuqtalarda o’lchang va daftarga qayd qiling. Ularning yo’liga taroq qo’yib bir nechta parallel nurlar dastasini kuzating, Hosil bo’lgan parallel nurlar dastasining yo’liga prizmani shunday joylashtiringki, prizmaning ichkarisida tarqalayotgan nurlar dastalari prizmaning asosiga parallel bo’lsin. Prizmadan sinib o’tgan nurlar prizmaning asosiga qarab yo’naladi. Prizmaning sindirish qirrasiga tushgan parallel nur dastasini fikran davom ettirib, prizmadan sinib chiqqan nurlar dastasi orasidagi burchak og’dirish burchagi deyiladi. Prizmaning sindirish burchagi va og’dirish burchagi va prizmaning ko’rsatkichi n uzviy bog’liqlik ifodasi

=(n-1)a
Kichik burchaklar uchun ifodaning o’rinli ekanini kuzating.