1 -§. Turkistonda istiqlol uchunkuraslining g'oyaviy asoslari

8-§. TURKISTON XALQLARINING MILLIY DAVLATCHILIK YO'LI DAG I HARAKATLARI VA MUQOBIL JARAYONLAR

Davlatchilik muammosiva ijtimoiy hayot jarayonlari

Turkistonda sodir bo'lganhokimiyat o'zgarishlari, siyosiy beqarorliklarga qaramas-dan tub aholi doiralari o'lkada barqarorlikni joriy qilish, ijtimoiy hayotni yo'lgaqo'yishga kirishdilar. Qishloqlar, daha-mahallalardaoqsoqollar, miroblar jamoa ishlariga rahabarlikni davomettirdilar. Ammo qozixonalar yopilgan, fuqarolarningnizoli ishlari chiqib qolganda, ular yangi shaharlargaborib sudga murojaat qilishlari kerak edi. Bu til jihatdan va boshqa noqulayliklarni keltirib chiqarardi.

Aholi boshqaruv idora-malikamalarini tuzishga asoShmanfaatdorlik bilan yondaslidi. Mahalliy boshqaruv ido-ralariga faol, obro'-e'tiborli, savodli vakillarni ko'rsatibsayladilar. Milliy ziyolilar ilgari surgan g'oyalar asosidamaktab-maorif, matbuot, boshqa sohalarda amaliy ishlarboshlab yuborildi. Sovetlar tortib olgan (ekspropriatsiyaqilgan) katta turar joy — hovlilarda, shu kabi idoralardayerli aholi bolalari uchun maktablar, internatlar, shifo-xona (poliklinika)lar ochildi, yerli aholi tillarida gazeta-lar, jurnallar chiqardilar, qator bosmaxonalar ishlayboshladi. Milliy ziyolilar samarali faoliyat ko'rsatdilar.Ular maktab-madrasa, shuningdek, rus-tuzem mak-tablari, boshqa o'quv yurtlarida bilim olgan xalqningongli farzandlari edi. Ular moddiy ahvolning og'irligi,taslikiliy qiyinchiliklarni sabr-bardosh bilan yengib ish-ladilar. Aholi maorif maskanlarini ta'mirlasli, moddiyta'minlasli ishiga o'z hissasini qo'shib bordi. MunavvarQori, Abdulla Avloniy, Mahmudxo'ja Behbudiy, Abdu-rauf Fitrat va boshqa qator taniqli ziyolilar maorif-madaniyat idoralarida samarali xizmat qildilar.

Xalq ommasidan qator siyosatchi davlat arboblariyetishib chiqdi. Turor Risqulov Turkiston MIK raisi,keyinchalik Turkiston XKS raisi, Nazir To'raqulov (1892-1939) Turkiston Kompartiyasi MK kotibi,Qayg'usiz Otaboyev (1887-1937) Turkiston XKS raisi, so'ngra Buxoro respublikasi nozirlar sho'rosi rais muovi-ni, Abdulla Rahimboyev (1896-1938) Turkiston MIKraisi, Inomjon Xidiraliyev (1891-1929) Turkiston MIKraisi, O'zbekiston yer ishlari komissari lavozimlarigako'tarilib, xalq ommasi manfaatlari uchun xizmatlariniayamadilar. Sovet hokimiyati bilan hamkorlik qilganyerli xalq vakillari ijtimoiy adolat, erkinlik shiorlarigaishondilar. Zo'ravonliklar, xalqni talasliga barharn be-rishga bel bog'ladilar va bu yo'lda kurasli olib bordilar.

Rossiyada qurg'oqchilik va ocharchilik bo'ldi.Turkiston aholisi oziq-ovqat xayriya yordamini yubordi,o'lkaga kelgan 160 ming qochoq ochlarni qabul qildi,ularni o'limdan qutqardi. Turkistonning o'zida hamoziq-ovqat yetishmas, xo'jalik og'ir ahvolda edi.

Turkiston bolsheviklari Markaz hokimiyatiningmadadiga tayanib o'lka aholisining ijtimoiy-davlatchilikfaoliyati oldini olish, so'ndirish choralarini ko'rib bordilar.

Turkiston Muxtoriyatining qurolli yo'l bilan tor-moretilishi, Qo'qon aholisining ommaviy qirg'in qilinishibolsheviklarning asl maqsad-mohiyatlarini ochib taslila-di. Ularning yerli xalqlar milliy davlatchiligiga tish-tirnog'i bilan qarshi ekanligi ochiq ko'rindi. Bolshe-viklar mintaqada hukmronlikni o'rnatish, mustalikamlabborish uchun siyosatning boshqa yo'llarini ham ishlatishga kirishdilar. Bu mahalliy aholining ko'pchilikqatlamlarini ijtimoiy-siyosiy hayot maydoniga yo'lat-maslik, ular o'rtasida adovatni keltirib chiqarish va shukabilar edi.

Bolshevik siyosatdonlar yerli aholi, uning ko'zgako'ringan namoyandalari, ayniqsa, milliy ziyolilargaxusumat bilan qaradilar. Islom dini ruhoniylariga qarshidushmanlik siyosati yurgizildi, masjid-madrasalar,vaqflar ta'qib ostiga olindi. Ochilgan maktablar, internatlar moddiy ta'minlanmadi, natijada ko'plari ishinito'xtatdi. Shu sabablarga ko'ra gazeta-jurnallar tez-tez yopilib turdi.

Tub yerlik xodimlar, jumladan, yuqori lavozimlardagi arboblar faoliyati qattiq nazorat qilindi. Ular asossizravishda almaslitirib turildi, ishlariga to'siqlar qo'yildi.

O'lkaning tobeligini kuchaytirish uchun Markazdan bol-shevik kadrlar yuborildi, 1920—1932-yillarda Turkistonga 1400 ta yevropalik bolshevik keldi. Bularningko'pchiligi eng yuqori lavozimlarni egalladilar.