|
7-§. BUXORO AMIRLIGIDA ISLOHOTLAR UCHUN KURASLI. AJNABIY TAJOVUZKORLIK. AMIR HOKIMIYATINING AG'DARILISHI
Islohotlar uchun kurasli-ning amaliy bosqichi
Rossiyada podsho hoki-miyatining ag'darilishi Buxo-ro amirligida ham ba'zi o'z-garishlar uchun turtki bo'ldi. Amir Said Olimxonning e'tirof etishicha, Muvaqqathukumat Buxoro mustaqilligining tiklanganligini tanoldi. Bu haqda kelishuv imzolandi. Amir hukumatiAfg'oniston va boshqa yerlar bilan aloqa o'rnatdi.Rossiya-Buxoro aloqalarida ham o'zgarishlar bo'ldi.Buxoroda ish olib borgan siyosiy agent Rossiya hukumatirezidenti deb atala boshlandi. Shuningdek, Buxoroamirligi hududidagi rus posyolkalarida ham ishchi va soldat sovetlari paydobo'ldi, posyolkalardasiyosiy beqarorlik kelibchiqdi. Bu hoi Buxoro-dagi muhitga ham bir-muncha ta'sir ko'rsatdi.
Buxorodagi ijtimoiy-siyosiy muhit o'zgaraboshladi. Hukmron taba-qaning, amir, amaldor-larning cheklanmagan vanazoratsiz boylik ortti-rishlari, sivilizatsiya mu-him ko'rinishlariningbo'lmagani, keng xalqommasining haq-huquq-sizligi asoSh ravishdanoroziliklar keltirib chi-qardi. Buning natijasida hamda jadid Yosh buxoroliklar, ilg'or doiralar faoliyatioqibatida jamiyatda tub o'zgarishlarning amalga oshishiyetilib qoldi.
Buxoroning icliki-siyosiy hayoti 1917-yil bahoridayangi pallaga kirdi. Islohotlar, o'zgarishlar zarurligi aniqbo'lib qoldi. Islohotlar o'tkazish g'oyasiga bo'lgan mu-nosabatda mamlakat doiralari asosan ikki oqim — liberal-demokratik va konservativ oqimlarga bo'lingan edi.Birinchi oqim Yosh buxoroliklar va ularga yaqin demokratik doiralarda taslikil topti. Ular Yosh buxoroliklar islo-hotlar dasturini ishlab chiqishga kirishib, ilg'or g'oyalarva ularni amalga oshirish yo'llari ustida keng fikr almasli-moqda edilar. Endi ular islohotlarni amalga oshirishnitalab qilib chiqdilar. Bu talablar shu qadar ta'sirchanediki, amir va Rossiya rezidenti bu jarayon o'zanida isliko'rishga majbur bo'ldilar. Lekin ular islohotlar masalasi-dan o'z maqsadlari uchun foydalanmoqchi bo'ldilar.
Yosh buxoroliklar taslikiloti Rossiya rezidenti A. Mil-ler bilan aloqa bog'lab, fikr almaslidi, Muvaqqat hukumatdan madad kutdi. Amir va qushbegi ham yangiRossiyani o'z ittifoqchisi deb qaradilar. Ammo qozikalon Burhoniddin (Mirzo Urganjiy), rais Nizomiddinxo'ja vaularning tarafdorlari har qanday o'zgarishlarga qarshichiqdilar. Amir qozikalon va raisni amalidan bo'shatdi,ularning o'rniga mo"tadil kayfiyatdagi Sharifjon (Sadr Ziyo) va Abdusamadxo'jani tayinladi.
1917-yil 7-aprelda Buxoro Arkining katta binosidaamaldorlar, ruhoniylar, Rossiya vakillari, Buxoro vaTurkiston jamoatchiligi vakillari yig'inida, shuningdek,Olimxon ishtirokida amir farmoni (manifesti) e'lonqilindi. Poytaxtda obro'li arboblardan iborat malikamanituzish, amaldorlar, ularning daromadlari ustidan nazorato'rnatish, soliqlar tizimini tartibga solish, davlat byudje-tini joriy qilish, sanoat, tijorat, ma'rifat rivojlanishiuchun qayg'urish va'da qilindi.
Amir manifestining e'lon qilinishi 8-aprelda de-mokratik va konservativ lagerlarning ko'chaga chiqishigasabab bo'ldi. Demokratik doiralar amir manifesti mam-lakatda tinch yo'l bilan progressiv o'zgarishlarni amalgaoshirish uchun dastlabki qadam, deb qaradilar. Shukronanamoyishi o'tkazishga qaror qilindi. «Yasliasin islohoti»,degan yalovlar ko'tarildi. Bir necha yuz kishi shaharmarkazi — passajdan Govkushon va Xiyobon orqaliRegistonga yurish boshladi. Namoyishchilar boshidaF.Xo'jayev, Abdulvohid Burhonov (Munzim), Ota-xo'jayev, Mirbobo, Yusufzoda va boshqa faollar bordilar.Bir necha joyda qisqa mitinglar bo'ldi, namoyishchilargayangi-yangi guruhlar kelib qo'shildi. Namoyishchilarko'tarinki kayfiyatda edilar. Shu kuni konservatorlar vamutaassib guruhlar Registonda to'planib, islohotga,yangiliklarga qarshi jangarilik va murosasizlik kayfiyatlar-ini izhor etdilar. Ba'zi amaldorlarga nisbatan, islohottarafdorlariga qarata dushmanona dag'dag'alar, hay-qiriqlar qildilar. Ularning jazavasi soat sayin kuchayibbordi. Bunday murakkab vaziyatda ikki lagerningto'qnasliuvi noxush oqibatlar keltirishi mumkin edi. De-mokratik kayfiyatdagi namoyishchilar boshliqlari Regis-tonga borish niyatidan qaytdilar, namoyishchilarni tar-qalib ketishga da'vat etdilar. Tadbir oxirigacha yetkazil-magan bo'lsada, u Buxoro amirligi demokratik o'zgarish-lar, islohotlar uchun yetilmaganligini yaqqol ko'rsatdi.
8-aprel voqealarining yakuni shu bo'ldiki, hukumat-dan konservativ kuchlar yana ustunlikka erishdilar.Dovdirab qolgan amir qozikalon Sharifjon maxduninilavozimidan bo'shatdi, g'azablangan mutaassiblar rais Abdusamadxo'jani olomon qilib o'ldirdilar; qushbegiNasrullobek buyrug'i bilan shoir Sadriddin Ayniy, Yoshbuxoroliklar Mirbobo, Mirzo Nazrullo 75—150 darraurib jazolandilar. Islohotchilik harakatining bu bosqichimana shunday noxushlik bilan yakunlandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
