1 -§. Turkistonda istiqlol uchunkuraslining g'oyaviy asoslari

Vaziyatning keskinlasliuvi va 1918 yilning mart voqealari

Vaziyat jiddiylasliib bordi. Dovdirab qolgan amir oqibat mart natijada mutaassib konservatorlarga yon bosdi. Islohotlar amalga oshirilmadi. Yosh buxoroliklar Yangi Buxoro(Kogon), Chorjo'y, Karki, Termizga ko'chib boribnamoyishlar, majlislar o'tkazdilar, o'z faoliyatlarinidavom ettirdilar.

Rus posyolkalarida siyosiy boshboshdoqlik va iqti-sodiy tanglik avj olib bordi. Amir manifestining e'lonqilinishiga kelgan Samarqand soveti delegatsiyasi a'zosiMahmudxo'ja Behbudiy va yana bir-ikki musulmona'zolar marosim o'tgandan so'ng Samarqandga jo'nabketdilar. Delegatsiyaning boshqa a'zolari esa jo'nabketishdan bosh tortdilar, bir necha kun davomidaSamarqand soveti bilan Yangi Buxoro soveti vakillario'rtasida to'qnasliuvlar bo'ldi.

1917-yil oktabr to'ntarishi natijasida ekstremistik,buzg'unchi unsurlar posyolkalarda hokimiyatni qo'lgaoldilar. Harbiy qismlar, qizil gvardiyachilar soni ko'-paytirildi. Bu jiddiy o'zgarishlar mamlakat aholisi hayotiga va Yosh buxoroliklar kayfiyatiga salbiy ta'sir ko'r-sata boshladi. Rus posyolkalaridagi garnizonlarningaskarlari oziq-ovqat va yem-xasliakni Buxoro tumanlariaholisidan tortib olishga kirishdilar. Turli xil qog'ozpullarning qiymati qolmagani natijasida yerli aholi o'zmahsulotlarini bu pullarga sotishni istamadi, soldatlaresa ba'zi joylarda zo'rlik bilan tortib olishgacha bordilar.Chunonchi, 1917-yil 9-oktabrda xabar qilinadiki, «Ter-mizda rus askarlari bilan bozorda savdo qilgan buxoroliklar o'rtasida to'qnasliuv yuz berdi, buxoroliklardano'ldirilganlar bor». Bunday hollar 1918-yilning qish vabahorida jiddiy tus oldi.

Bu vaqtga kelib Fitrat Yosh buxoroliklar taslikiloti-ning takomillasligan dasturini ishlab chiqqan va bu dasturtaslikilot tomonidan qabul qilingan edi. Unda dehqon-chilik va qishloq xo'jaligi, soliqlar, shuningdek, harbiytizim, icliki ishlar, sud, yo'llar, yer osti boyliklari, tasliqisiyosat, maorif, vaqf masalalari batafsil ko'rilib ularnisivilizatsiya ruhi va mazmunida yechish taklif qilingan.Bu dastur ham islohotlarni tinch-osoyishta muhitdaamalga oshirishni ko'zda tutgan. Unda aholi barcha qat-lamlarining manfaatlari himoya ostiga olingan.

Mana shunday vaziyatda 1918-yil 1-martda Turkiston XKS raisi F. Kolesov boshchiligidagi harbiy eshe-lon Yangi Buxoro (Kogon)ga keldi. Yosh buxoroliklar-ning F.Xo'jayev, Abdurauf Fitrat, Otaxo'jayev, Abdulvohid Burhonov, Qori Yo'ldosh Po'latov, Fazliddin Mahsumdan iborat rahbar qo'mitasi Kolesovbilan uchraslidi. Kolesov sharoit bilan tanishib chiqmay,Yosh buxoroliklarning kayfiyatini ham hisobga olmasdanBuxoroga harbiy kuch bilan hamla qilishga qaror qildi.

Yosh buxoroliklar xunrezlikning oldini olishga intilib, amir nomiga ultimatum (talabnoma) yubordilar. Undaislohot dasturi tamoyillari bayon qilingan edi. Lekinvoqealar davomi o'zgacha kechdi. Amirdan javobni kut-masdan Kolesov buyrug'i bilan qo'shin, zambaraklar,jami qurol-aslahalar eshelondan tushirilib, hujumgatayyorlandi. Bu qon to'kilishi xavfmi tug'dirdi. Amirhukumati darhol ultimatum talablariga roziligini bildirdi.Amirning islohot o'tkazish to'g'risidagi ikkinchi farmonini tayyorlasliga kirishildi, ammo 2-martda Buxo-roga hujum boshlandi.