|
1918-1920-yillardaBuxorodagi ijtimoiy-siyosiy ahvol. Amirlikning mahv etilishi
Amir hukumati muzokara olib borish bilan birga o'zkuchlarini ham harakatga keltirdi. G'azavotga safarbarqilinganlar Chorjo'ydan Karmanagacha bo'lgan temiryo'lni buzdilar, tajovuzkor qo'shinga har tomonlamahujum qildilar. Kolesov qo'shini qurshovda qoldi, o'q-dorisi tugadi, ahvoli og'irlaslidi. Shu kuni — 2-martdaamirning ikkinchi farmoni Yangi Buxoro (Kogon)ga yetkazildi. Yosh buxoroliklar qo'mitasi hujumni to'x-tatishni talab qildi. Muzokaralar bir necha kun davometdi. 1918-yil 25-martda Qiziltepa bitimi imzolandi.Kolesovning tajovuzkorligi sharmandalarcha barbodbo'ldi.
Amirning 2-martdagi far-monida birinchi farmonninghayotga tatbiq etilmaganiga«ba'zi bir amaldorlarningig'vogarligi» sabab qilib ko'r-satilgan, «hur fikrh kishilar»dan ijroiya komitet ta'sis eti-lajagi, «erkinlik dushmanlari»ning chetlaslitirilishi, ahohuchun og'ir bo'lgan soliqlar — amlok va aminonaningbekor qilinishi, yangicha soliqlarning joriy qilinishie'tirof etilgan edi. Ammo qurolli to'qnasliuv oqibatidaboshqa masalalar ustuvorlik qildi.
Buxoroda, amirlikning boshqa joylarida siyosiy vazi-yat tubdan o'zgardi. Ijtimoiy va siyosiy hayot jarayonio'zanidan chiqib ketdi. Yosh buxoroliklar quvg'ini, ularnihibsga olish, qatl qilishlar sodir bo'ldi. Jami 3 minggayaqin kishi qatl etildi. Yosh buxoroliklar Samarqand,Toslikent va boshqa joylarga muhojirlikka ketdilar.
Yosh buxoroliklar, ilg'or kayfiyatdagi ziyolilar vaarboblar bo'hb o'tgan voqealar, siyosiy vaziyatningo'zgarganini chuqur tahlildan o'tkazdilar, oldinda turganvazifalarni muhokama qildilar. Yosh buxoroliklar o'zsiyosiy yo'nalishlariga va taktikasiga bir qator muhimo'zgarishlar kiritdilar. Ulardan eng asosiysi tubdano'zgargan vaziyatda tinch yo'l bilan amir hokimiyatisaqlangan holda amirlikda demokratik o'zgarishlarbo'lishi imkoniyati qolmagan, deb e'tirof etilishi edi.
Fitrat, F.Xo'jayev va boshqalar milliy harakatda faolqatnaslidilar, Buxoroda islohotlar o'tkazish borasidagifaoliyatni davom ettirdilar. Fitratning bunday faoliyati1917-yil bahorida boshlangan edi. 16-apreldan Samar-qandda chiqa boshlagan «Hurriyat» gazetasining 24—74-, 82—87-sonlariga Fitrat muharrirlik qildi. Kolesov voqealaridan so'ng Fitrat Toslikentda yasliadi, «Chi-g'atoy gurungi» adabiy-ma'rifiy to'garagining tasli-kilotchilaridan va faol a'zolaridan biri bo'ldi. Fitrat o'z maqola va asarlarida milliy davlatchilik, vatanparvarlikg'oyalarini tarannum etdi. F.Xo'jayev Yosh buxoroliklarg'oyalari ruhidagi dasturiy hujjat — maromnomani tuzdiva naslir etdi, «Uchqun» gazetasining chiqishini taslikilqildi.
1918—1920-yillarda Yosh buxoroliklar dasturlari,siyosiy qaraslilari, taktikasida Buxoroda islohotlaro'tkazish uchun kuch, zo'rlik ishlatish zarur bo'lib qol-gani tan olindi, ikkinchi tomondan, aholining diniye'tiqodi e'tirof etildi. Shuningdek, bolshevistik proletardiktaturasi, mulkdorlarni ekspropriatsiya qilish qoida-lariga yon berilmadi.
Buxoro hukumatining tasliqi siyosatida, iqtisodiy alo-qalarida o'zgarishlar sodir bo'ldi. Rossiya qog'oz pullariko'payib ketdi, ularning qiymati deyarli qolmadi.Natijada aholi rus posyolkalari, temir yo'l bekatlarida bupullarga mol, oziq-ovqat sotmay qo'ydilar. Turkistonhukumatiga mol ayirboshlasli taklif qilindi. LekinBuxoro paxtasi evaziga beriladigan paxta yog'i, guruchTurkistonda yetarlicha yo'q edi, savdo bo'lmadi. Shuvaqtning o'zida Buxoro bilan Angliya o'rtasida savdobirmuncha jonlandi. Jumladan, 1918-yilda inglizlar Bu-xoro bozorlarida 1 mln. pud paxta, 1 mln. dona qorako'lteri, 200 ming pud jun, 150 ming pud xom ipakni xaridqildilar. Bu aloqalar 1919- va 1920-yilda ham davometdi. Masalan, faqat 1919-yil bahorida ingliz savdogarlari400 toy qorako'l terini xarid qilib olib ketdilar.
Chetga sotish uchun Buxoroda mahsulot ancha ko'pbo'lib, an'anaviy Rossiya bozori batamom izdanchiqqan, qog'oz pulning xarid qu vvati yo'q edi. NatijadaBuxoroda ko'plab mollar, ayniqsa, paxta, qorako'l teri,ipak sotilmay, omborlarda to'planib qolaverdi. O'z nav-batida ekin maydonlari qisqardi, oziq-ovqat mahsulotla-rining narxlari oshdi. Rossiyadagi inqilobiy voqealarnatijasida Buxoro savdogarlarining talaygina mollariMoskva, Nijniy Novgorod, Kazalinsk va boshqa joy-lardagi do'konlar, omborlarda qolib ketdi.
Buxoro bilan Rossiya davlatlari o'rtasidagi muno-sabatlar murakkab kechdi. Yangi rus hukumatichorizmning mustamlaka bitimlari bekor qilinadi, deb e'lon qilishi bilan Buxoro hukumati Samarqand vaJizzax, ularning atrofidagi yerlarini qaytarib berishmasalasini qo'ydi. Lekin RSFSR hukumati bunga rozibo'lmadi, aksincha, Buxoroni o'z ta'sir doirasiga olishchoralarini ko'rdi.
1920-yil bahorida amir Turkkomissiya a'zolari Eliavava Frunzeni qabul qilib, muzokaralar olib bordi. Sav-dogarlarning vakillari Rossiyada qolib ketgan mollartaqdirini hal qilish uchun Buxorodan jo'nab ketdilar.Lekin RSFSR—Buxoro munosabatlari yomonlasliibbordi. Moskvaning ma'qullaslii oqibatida Buxoroamirligiga qarshi dushmanlik kampaniyasi kengaytirildiva asliaddiy tus oldi. Qo'pol ravishda Buxoroning iclikisiyosiy tuzumini qurol bilan o'zgartirish choralariko'rildi. Frunze, Kuybishyev o'z niyat-maqsadlariniochiq-oydin gapirdilar. Amir hokimiyatiga muxolifkuchlar bolsheviklarga yordam so'rab murojaat hamqildilar.
1920-yil avgust oyi oxirlarida Turkiston frontiqo'mondoni M.Frunze buyrug'i bilan Buxoro hududlarida juda katta harbiy kuchlar, zambaraklar, brone-poyezd, aeroplanlar jangovar holatga keltirildi. 29-av-gustga o'tar kechasi ko'p tomonlama tajovuzkorlikharakati boshlab yuborildi. Asosiy kuchlar poytaxt Bu-xoroga hujum qildilar. Qo'shinlar tinch aholi boshigasliiddatli o'q yog'dirdilar. Shahar vayron, ko'pginaodamlar qurbon bo'ldi. Buxoro shahrida yong'in avj oldi.
Amir Olimxon poytaxtni taslilab chekindi, u Buxoroning sharqiy qismi tomon yo`l ochildi.1920 yil 2 sentabr kuni tajovuzkor kuchlar Buxoroni egalladilar.Amir hokimiyatni ag`darildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
