01 умичт ўқув қул

151 
X-bob: MISTSELLANI QAYTA ISHLASH JARAYONI, 
DISTILLYATSIYALASH QURILMALARI 
10.1.Mistsellani qayta ishlash jarayonining mohiyati 
Ekstraktsiya jarayonida hosil bo’lgan mistsella tarkibi moy, uchuvchan erituvchi 
va ekstraktsiyalangan materialning qattiq zarrachalardan tashkil topgan.
Mistsella tarkibidan moyni ajratish uchun erituvchi (benzin) bug’ holatiga 
o’tkaziladi. Bu jarayon distillyatsiya deb aytiladi.
Distillyatsiya jarayonida erituvchi minimal haroratda qisqa vaqt davomida 
imkoniyat boricha t
о
’liq haydalishi lozim. Mistselladan erituvchi t
о
’liq haydalishi 
olinayotgan moyning chaqnash harorati bilan belgilanadi. 
Rafinatsiya qilinmagan ekstraktsiya moyi uchun bu ko’rsatkich 225
o
C dan kam 
b
о
’lmasligi kerak. 
Distillyatsiya jarayoni asosan mistsellani qizdirish va undan erituvchini bug’ 
holida uchirish y
о
’li bilan olib boriladi. Shuning uchun bug’latish issiqligi hisobiga 
erituvchi molekulalari isib, ularning kinetik energiyasi ortib boradi. Maksimal 
energiyaga ega bo’lgan molekulalar katta tezlik bilan suyuqlik ichidan bug’ holatida 
ajralib chiqadi. 
Bu hollarda, erituvchi bug’larining kinetik energiyasi molekulalarning 
о
’zaro 
tortishish kuchidan ustun b
о
’lishi va suyuqlik ta’siridan ozod b
о
’lib, bug’ holatiga 
о
’tishi lozim. Shu bilan bir vaqtda, bu kinetik energiya suyuqlik sathiga ta’sir 
qilayotgan erituvchi bug’larining parsial bosimi qiymatidan ham yuqoriroq b
о
’lishi 
kerak.
Distillyatsiya jarayoni sanoatda ochiq va yopiq bug’lar yordamida, atmosfera 
bosimida yoki vakuum ostida olib boriladi.
Yopiq bug’ 
о
’z issiqligini t
о
’siq orqali mistsellaga 
о
’zatadi va uni qizdiradi. 
Mistsellani yopiq bug’ bilan qizdirilganda suyuqlik ustidagi bug’ fazada faqatgina 
bitta komponentning bug’lari, ya’ni erituvchi bug’lari bo’ladi. Qizdirilayotgan 
mistsella harorati uning qaynash nuqtasiga teng kelganda bir vaqtning 
о
’zida ham 
bug’lanish ham qaynash yuzaga keladi.

---

152 
Mistsellaning harorati qancha yuqori b
о
’lsa, distillyatsiya jarayoning vaqti 
shuncha qisqaradi. Lekin erituvchining bug’lanishi natijasida mistsellaning 
kontsentratsiyasi oshadi, natijada uning qaynash harorati keskin ortadi. Yuqori 
harorat va uzoq muddatli distillyatsiya olinayotgan moyning sifatini tushirib, rangi, 
kislotaliligi, tarkibidagi oksidlangan moddalarning k
о
’payishiga olib keladi. Shuning 
uchun distillyatsiya jarayonida ochiq bug’ ishlatiladi. 
Ochiq bug’ning ishlatilishi natijasida mistsella ustidagi erituvchi bug’larining 
kontsentratsiyasi pasayadi, ya’ni bug’ning parsial bosimi kamayadi. Natijada 
mistsellaning qaynash harorati ham kamayadi va distillyatsiyalash jarayoni 
tezlashadi. 
Ochiq bug’ning ishlatilishi moyning 
о
’ta qizib ketishiga y
о
’l q
о
’ymaydi; moyni 
intensiv aralashtiradi va 
о
’zi bilan qoldiq erituvchini ilashtirib olib ketadi.
Distilyatsiya jarayonini ayniqsa yuqori konsentratsiyali mistsella b
о
’lganda 
vakuum sharoitida olib borilishi mistsellaning qaynash haroratini pasaytiradi. 
Shuning uchun distillyatsiya jarayonining oxirgi bosqichlari vakuumda olib borilishi 
lozim. 
Distillyatsiya jarayonida mistsella tarkibidagi erituvchini ajratish ikki bosqichda 
amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda erituvchi yopiq bug’ yordamida atmosfera 
bosimida yoki kuchsiz vakuumda bug’latiladi. Ikkinchi bosqichda erituvchi o’tkir suv 
bug’i bilan vakuumda bug’latib ajratiladi. 
Distillyatsiyaga yuboriladigan mistsella tarkibida 0,4...1,0% cha shrot 
zarrachalari bo’lishi mumkin. Distillyatsiyalash jarayonida qattiq zarrachalarning 
mavjudligi mistsellaning ko’pikrishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, bu 
zarrachalar distillyator qurilmasining isitish sirtlarida kuyib issiqlik berish 
jarayonlarini qiyinlashtiradi va tayyor mahsulot sifatini pasaytiradi. 
Mistsellani tozalash uchun uchta usul mavjud: tindirish, senrifugalash va 
filtrlash. Tindirish usuli mistsellani tozalashda alohida qo’llanilmaydi. Ba’zi 
ekstraktsiyalash liniyalarda mistsella dekantator va mistsellayig’ichlarda qisman 
tindiriladi. Tindirish jarayonining tezligi zarrachalar o’lchamlari va mistsella 
qovushqoqligiga bog’liq. 

---

153 
Senrifugalash usulida mistsella markazdan qochma kuchlar maydonida mexanik 
aralashmalardan tozalanadi. Jarayon samaradorligi yuqori bo’lganligiga qaramasdan 
bu usul amalda qo’llanilmaydi. 
Amalda mistsella filtrlash usulida patronli, diskli, rotatsion filtrlarda tozalanadi.