0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. T. Turdiyev elektrotexnika va elektronika asoslari

Noelektrik kattaliklarni elektr oMchash asboblari yor-damida oMchash. Elektr o'lchash asboblari noelektrik katta-liklami oichashda ham keng qo‘llanadi. Sababi elektr oichash-lar juda aniq olib boriladi va oichash qulaydir. Noelektrik kattaliklarga misol tariqasida bosim, harorat, avtomobilning tezligini keltirish mumkin. Bu kattaliklami elektr kattalikka — tok yoki kuchlanishga o‘zgartiruvchi mexanizm datchik deb ataladi. Avtomobilning tezligi taxogenerator bilan o‘lchanadi. Taxogeneratorning (TG) o‘qi ichki yonish dvigateliga (IYD) ulangan va demak, TGning chulg‘amidagi EYK IYDning aylanish tezligiga proporsional bo‘lib, quyidagi ifodadan aniqlanadi:

• 
  T G =^ T G = C - n - 0 ,
  

bunda: C —o‘zgarmas koeffitsiyent, n— IYD o'qining ayla-nish tezligi, 0 — TGning magnit oqimi, o‘zgarmas magnit hosil qiladi.

Demak, voltmetrning ko‘rsatishi avtomobilning ayla-nish tezligiga proporsional ekan. Bunday asbob spidometr deyiladi. Bunday misollarni ko'plab keltirish mumkin, masalan, haroratni o'lchash uchun termoparalar yoki termorezistor (termistor)dan foydalaniladi.
Induktiv va sig‘im datchiklari, silfon datchiklar ham amalda keng qo‘llaniladi.

Qator hollarda o‘lchash asboblarining o‘lchash chega-rasini kengaytirish zamriyati tug‘ilib qolsa, masalan o‘zgarmas tok zanjiridagi ampermetrning o‘lchash chegarasini kengay-

5 — M. T. Turdiyev

65

www.ziyouz.com kutubxonasi

tirmoqchi boMsak, oMchash mexanizmiga parallel ravishda qarshilik ulanadi. Bunday qarshilik shunt qarshilik deyiladi. Qarshilikning kattaligi yuqori aniqlik bilan beriladi, chunki aynan mana shu kattalik asbobning o‘lchashdagi xatosini belgilab beradi. 0 ‘zgarmas tok zanjirida voltmetrning o‘lchash chegarasi oMchash mexanizmiga alohida qarshiliklarni ketma-ket ulab kengaytiriladi. Bu turli qarshiliklar qo ‘shimcha qarshilik /?qo>sh deyiladi. Har ikkala, ya’ni shunt qarshilik /?sh va qo‘-shimcha qarshilik /?qo.sh ham zavodda asbobga qo‘shib beriladi. 0 ‘zgaruvchan tok zanjirlarida asboblarning o‘lchash chega-rasini kengaytirish uchun alohida o'lchash transformator-laridan foydalaniladi. 0 ‘lchash chegarasini kengaytirishning aynan shu usuli elektr tarmoqlarida keng qo‘llaniladi. 0 ‘lchash transformatorlarining turlari, ularning ishlash prinsipi mazkur kitobning „Transformatorlar“ bo‘limida bayon etilgan.

Har bir o‘lchash asbobi qator shartli belgilarga ega. Bu shartli belgilar ayni o‘lchash asbobini to'liq tavsiflab beradi va ulami ishlatishda qulaylik tug‘diradi.
/'T) — magnitoelektrik o‘lchash mexanizmi;
— elektromagnit oMchash mexanizmi;
p p — elektrodinamik oMchash mexanizmi;
(^) — induksion oMchash mexanizmi;
yoki 2,0 — oMchash asbobining aniqlik sinfi;
—2 kV yoki ^ — oMchash asbobi g‘ilofining oMchash
sxemasi izolatsiyasining sinalgan kuchlanishi yoki yuqori kuchlanish;
— oMchash asbobining m e ’yoriy ishlash holatlari (gorizontal yoki vertikal holati);