Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Қизиқарли маълумотлар
Е Р Ш А РИ НИМ АДАН Т А Ш К И Л Т О П Г А Н ?
Ер тахминларга кўра 5 миллиард йил аввал коинотдаги чанг 
ва майда заррачаларнинг гравитацион кучлар воситасида бирлаши- 
шидан ҳосил бўлган. Ернинг бирламчи қобиғи геосфера деб аталади. 
Ер — ўзак, кейин материя, ер қобиғи, гидросфера ва атмосфера 
каби қатламлардан иборат. Ернинг ўзак атрофи сую қ қолган қисми 
қаттиқ жинслардан иборат. Ер қобиғининг қалинлиги 18—50 км 
(литосф ера), унинг юзаси континент, чуқур жойларини денгиз ва 
океанлар, кўллар ишғол этади (гидросфера). И нсон ернинг юқори 
қатламини қисман ўрганди. Унинг ўзагига қадар нималар борлигини 
ан и қ ўрганмаган. Қудуқ қазиганда ҳар 40 метрда ҳарорат Г С га 
ортади. 3,5 км чуқурликда эса ҳарорат 100°С гача боради. Ер ўзагида 
эса ҳарорат 5000—6000°С гача етади. Барча қаттиқ ж инсларнинг 
эриш ҳарорати 1500°С десак, ер ўзаги су ю қ ҳолатдаги никел ва 
темирдан ташкил топганлигини тасаввур этамиз. Ер қобиғи икки 
қатламдан ташкил топган: гранит ва базальт қатламлари. Ер ўза- 
гининг диаметри 6370 км, кейин 3500 км мантия ва 18—50 км ер 
қобиғидир. Ернинг оғирлиги ўртача 5,976 секстиллион тонна ёки 
5976000000000000000000000 тоннага тенг.
В У Л Қ О Н Н И М А ?
Қадимги римликлар олов худосини Вулқон деб аташган ва у 
ғазабланганида ҳаммаёқ ларзага келади, ер остидан олов ва тутун
149

---

отилиб чиқади деб ўйлашган. Ўш андан бери бундай тоғлар вулқон 
(ёнартоғ) деб аталадиган бўлди. Ер юзида уларнинг сони олти юздан 
кўп. Камчаткадаги Авача ва Ключи сопқалари айниқса, даҳш атли- 
дир.
. Вулқонлар ер пўстида содир бўладиган тектоник ҳаракатлар 
натижасида пайдо бўлган ёрик,лар орқали лава, иссиқ газ, сув бур- 
лари ва бошқа жинсларни чиқариб турадиган конус шаклидаги 
баландликлардир. Бу баландликларнинг юқори қисми вулқон 
кратери, таги магма ўчоғи ва мўрига ўхшаш тик ўрта қисми вулқон 
канали деб аталади. Вулқоннинг отилиши жараёнида буғ ва вулқон 
сувлари ажралиб чиқади. Вулқоннинг отилиши қисқа, даврий ва 
узо қ д авом этиши, баъзилари бутунлай сўниб қолиши мумкин.
Вулқонлар узоқ йиллар «уйқуда» бўлади. Ёрик,лар орқали чиқа- 
ётган тутун ва буғларгина кишиларга вулқон «уйғониши» мум- 
кинлигини эслатиб туради. Кратердан лава — эриган тоғ ж инсла­
ри оқиб чиқа бошлайди. О лов дарёси ўз йўлидаги жамики нар- 
саларни ёндиради. У совиганда ерни тош қобиқ билан қоплайди. 
Лава ўнлаб километр масофага оқиб боради. Вулқон аста сўниб 
бориб, «уйқуга кетади». Бироқяна кўп кунлар вулқон отилган ердан 
юзлзб киломстп н зпигз шзмол элтгзн кул ергз сғилзди.
Нега вулқон отилади? Ернинг чуқур қисмларида радиоактив 
моддали тоғ жинслари жуда кучли қизийди ва қайноқ сую қ масса 
магмага айланади. Магма газга тўйинган. Ниҳоятда қайноқ магмани 
газлар кучли босим билан итаради, шу туфайли унинг устидаги 
тоғ жинслари қаватида ёрикдар ҳосил бўлади. Ана шу ёриқлар 
орқали магма Ер юзасига оқиб чиқади.
Вулқон жинслари қурилишда ишлатилади, иссиқ сувларидан 
электр энергияси олишда ва тиббиётда фойдаланилади.