Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

ларнинг таснифидан фойдаланиб аник^анади. Тош таркибидаги 
табиий цементнинг хусусиятини аникугаш учун жинс аввало си - 
налади. Агар жинс мустаҳкам ва чидамли бўлса, ундаги боғловчи 
табиий цемент, қум, тупроқ, мустаҳкамлиги кичик бўлса, лойли 
цемент бўлади.
3. Ранги ва минерал доналарнинг ўзаро ички боғланиши шу 
жинснинг қуруқ ҳолатида иккига бўлиб аник^анади.
Тажрибахонада синаш ишларининг \аж м и ва тошларни иш ла­
тишга яроғуги-яроқсиз эканлиги юқорида келтирилган шартлар 
аниқлангандан кейингина топилади.
5 .2 -ж а д ва л
Жинс ҳосил қилувчи минералларнинг хусусиятлари
Минерал
турлари
Ҳақиқий
зичлиги,
г/см1
Моос
шкаласи
бўйича
қатгиқпиги
Ёпишувчанлиги ва 
бўлиниши
Ташқи кўринишдаги 
белгилари
Кварц
2,5-2,8
7
Бутунлай ёпишган 
эмас. Бўлиниши 
қиррали
Ҳар хил рангда 
донадор, кўпинча очиқ 
рангли, ялтираши 
шишасимон, яширин 
кристалли, кўпинча 
рангсиз
Кальцит
2,6-2,78
3
Бутунлай ёпишган. 
Бўлиниши текис 
юзали
Кубсимон, диагонал 
бўйича бўлинган 
кристалл, ранги оқ 
саргиш, хлорат 
кислотасида қайнайди
Доломит
2,8-2,9
3,5-4
Бутунлай ёпишган. 
Бўлиниши 
кристалл равишда 
ҳар хил текисликда
Кўринишига кўра 
кальцитдан фарқ 
қилмайди, кристалл, 
донадор ҳолатда 
учрайди, иссиқ хлорат 
кислотасида қэйнайди
Пирит
5
6,5
Бутунлай ёпишган. 
Бўлиниши текис 
юзали
Куб шаклидаги 
кристалл, сарғиш 
рангда, ялтирайди
133

---

Ортоклаз
2,6-2,7
6
Бутунлай ёпишган. 
Бўлиниши текис 
юзали
Ранги тиниқ ва текис, 
окдан қизил ранггача 
учрайди
Плагио­
клаз
2,6-2,76
6 -6,5
Бутунлай ёпишган. 
Бўлиниши текис 
юзали
Ранги тиниқ ва текис, 
кўкимтир ва 
кулрангларда учрайди
Биотит
2,7-3,1
2,5-3
Бутунлай ёпишган. 
Бўлиниши текис 
юзали
Қора рангда,
тан гаси мон ва жуда
ялтироқ
М уско- 
вит
27-3,1
2-2,5
Бутунлай ёпишган. 
Бўлиниши текис 
юзали
Рангсиз ёки сарғиш 
рангда, тан гаси мон ва 
садаф сингари ялтароқ
Авгит
3,26-3,4
5 -6
Бутунлай ёпишган. 
Бўлиниши текис 
юзали
Призма шаклидаги 
саккиз бурчакли 
кристалл
Роговая
обманка
3,05-3.4
5 -6
Бутунлай ёпишган. 
Бўлиниши текис 
юзали
Қора рангли, каҳрабо 
сингари ялтироқ
Оливин
3,27-3,5
6 ,5-7
Бутунлай ёпишган 
эмас. Бўлиниши 
қиррали
Нотекис донадор, жуда 
ялтироқ, сариқёки 
сариқ кўкимтир рангли
Тоғ жинсларидаги минералларнинг хоссалари ҳозирги вақтда 
замонавий ф и зи к-ки м ёви й (рентгенограф ик, И К -сп ек т р , м ик­
роскопия) усулларда ўрганилади. Бунда тоғ жинслари минералла- 
рининг ўзига хос хусусиятларига баҳо берилади. Олинган маълу- 
мотлар эталон минералларнинг хусусиятлари билан солиштири- 
лади, натижада, текширилаётган минералнинг тури аникутанади. 
Бу ишларни махсус асбоблар ёрдамида, назарий тайёргарлик ва 
амалий кўникма ҳосил қилган мутахассислар амалга оширадилар. 
Юқорида келтирилган усуллар ёрдамида тоғ жинсининг тузилиши, 
нураш даражаси, кимёвий таркиби, текстураси, парчаланиш тури 
ва бошқа хоссалари тўғрисидаги маълумотлар илмий жиҳатдан 
та\лил килинади.
Музлашга чццамлилик. 
Табиий тошдан ишланган намунани сувга 
тўла шимдириб, кейин музхонада музлатиб ва яна музлаган намунани 
эритиб, стандарт усулларда синаб музлашга чидамлилиги аникданади. 
Тош ашёлар музлашга чидамлилиги бўйича қуйидаги маркаларга 
бўлинади (циклда): 10, 15, 35, 100, 150, 200. Тошларнинг музлашга 
чидамлилик маркаси катга. Ҳар хил минераллар тартибсиз жойлашган 
бўлса, бундай тошлар музлашга чидамсиз бўлади.
134

---

Ҳарорат таъсирида турли шаклдаги майда кристалли минерал­
л ар н и н г ҳажмий кенгайиш коэф фициенти ҳар хил бўлиш лиги 
уларнинг ўзаро ёпишиш чегараларида дарз ва ёрикдарнинг пайдо 
бўлишига сабаб бўлади. Я нги қазиб олинган тош нинг м икроғо- 
ваклари ҳам сувга тўйинган бўлади. Ш у сабабли уларнинг музлашга 
чидамлилиги табиий қуритилган тош га қараганда кичик.
Ишқаланишга чидамлилиги ва эскириши. 
Табиий тош ларнинг 
йўл қурилишида, полбоп тахталар ва зинапоя каби буюмлар тай ­
ёрлашда ишлатиладиган турлари ўта мустаҳкам, иш қаланиш га чи ­
дамли бўлиши керак. Майда кристалли тошларни ишқалаганда жуда 
силлиқбўли б кетади. Ш у н и н гу чу н зинапоя, полбоп тахталар, йўл 
қурилиши учун кристаллари ўрта йирикликда бўлган табиий тош ­
лар ишлатилади.
Ўтга чидамли тош 
аш ёларнинг м инералогик таркиби катта 
аҳамиятга эга. Улар таркибидаги гипс 200°С ҳароратда, оҳактош
900°С да бузилади. Гранит ва порфирлар юқори ҳароратда инш оот- 
ларга ўт кетганда, кенгайиш и ҳисобига ёрилади.
Қаттиқлик. 
Табиий тош аш ёларнинг қаттиқлигини аник^аш да 
М о о сн и н г қаттиқлик ш каласи дан ф ойдаланилади (5 .8 -р а с м ). 
М ахсус танлаб олинган 10 хил минерал қаттиқлик ш каласида 
шундай жойлаш тирилганки, навбатдаги минерал билан ўзидан 
олдинги минерални чизганда унда из қолдиради, лекин ўзини шу 
минерал билан чизганда из қолдирмайди.
Минералларнинг қаттиқлиги қуйидагича аниқланади. Текш ири- 
лаётган минералларнинг силлиқ ю засига шкалада кўрсатилган 
м инералларнинг ҳаммаси билан (ю м ш оқ минералдан бош лаб) 
чизиб кўрилади. Бунда синалаётган намунада қайси минерал из 
қолдирганлигини билиш керак. М асалан, текш ирилаётган наму­
нани апатит билан чизганда унда . из қолса ва нам унанинг ўзи
плавик шпатда из қол- 
дирса, у ҳолда текш и ­
р и л а ё т га н м и н е р а л - 
н и н г қаттик,лик кўр- 
сатки чи 4 —5 бўлади. 
М и нералнинг қаттиқ- 
ли ги н и бехато ан и қ - 
лаш учун кам ид а 3 та 
н а м у н а н и с и н о в д а н
алоҳида-алоҳида ўтка- 
зиш ва ҳар бирини нг
□ Олям;-10
□ Корунд-9
□ Топаэ-8
□ Киря-7
□ Орггок пз-б □ Апатит-5
□ Плавям
□ Киыщт-З
□ Гтс-2
□ Тальк-1
шпат-4
5.8-расм .
Минералларнинг қаттиклик 
ш кш аси.

---

қаттикутигини уч марта аник^аш зарур. Баъзи м инералларнинг 
қаттиқлик кўрсаткичлари бир-бирига яқин бўлиши ва улар ташқи 
белгиларига кўра бир-биридан кам фарқ қилиши мумкин. М асалан, 
кальцит билан гипс ёки ангидрид худди шундай минералдир. Бу 
ҳолда намунага хлорид кислотанинг 10 %ли эритмасидан томи- 
зилади, натижада, карбонат ангидрид ажралиб чиқади. М и не- 
ралнинг турини хлорид кислота таъсирида аникушш анча самарали 
усул ҳисобланади.
Зарарли муҳитга чидамлилиги. 
Т о ғ жинслари атмосфера таъ­
сирида аста-секи н бузила бошлайди.
М уҳит ва ер ости сувлари таркибида ҳар хил моддалар — 
углекислота, сульфатлар, органик бирикмалар бор. Агар тоғ ж инс- 
ларига шу моддалар таъсирини кўрсатса, уларнинг таркиби аста- 
секин ўзгара боради ва мураккаб физик-кимёвий жараёнлар рўй 
беради. Т оғ жинсларининг атроф-муҳит таъсирида бузилиши унинг 
емирилиши дейилади. Ж и нсл арни нг емирилишга чидамлилиги 
уларни нг таркибига, тузилиш ига ва табиатнинг таъсир этувчи 
омилларига боғлиқ.
Қурилишда ишлатиладиган табиий тош ашёларни емирилишдан 
ва ф изик-ким ёвий жараёнлар таъсиридан саьуташнинг қуйидаги 
усуллари кен г қўлланилади: сирти силлиқланган ва пардозланган 
тошларни ишлатиш; тош сиртида ёмғир, қор сувларининг ушла- 
ниб қолишига йўл қўймаслик; тош сиртига кимёвий усуллар билан 
ишлов бериш ва ҳоказо.
Кимёвий усуллар билан ишлов беришда табиий тош нинг сир­
тига кимёвий моддалар шимдирилади. Модда тошдаги минераллар 
билан бирикиб, унинг сиртидаги ғовакларни тўлғазади. Натижада, 
аш ёни нг мустаҳкамлиги, совуққа ҳамда кимёвий эритмалар таъ­
сирига чидамлилиги ортади ва сув шимувчанлиги камаяди.
Тоғ жинсларидан қурилишбоп буюмлар тайёрлаш
Тош буюмлар ва қисмларни тайёрлашда қуйидаги технологик 
босқичга риоя қилинади:
а) яхлит ж инсдан йирик блокни кесиш ;
б) блокнинг сиртини ишлаш;
в) блокни алоҳида буюм ёки тош тахталарга бўлиш;
г) тош тахталар га керакли ш акл бериш ва улар си ртини 
пардозлаш.
Қ атти қ жинслардан тайёрланган донали буюмларни арралаш, 
йўниш , силлиқлаш ёки уларнинг сиртини ялтиратиш мумкин.
136

---

Табиий тош ашёларини қайта иш лаш нинг бир неча усуллари бор 
(5.9-расм ). Ж умладан, тош юзасини хомаки ишлаш (харсангтош , 
тош бўлаклари, чақиқ тош, шағал ва қум); табиий тоштахтани 
тарам-тарам қилиб йўниш; тўғри шаклдаги тош буюмлари ва блок- 
лари (деворбоп), тоштахталарни \ар хил тасвирда тарашлаш ва 
силлиқлаш (қоплама ва полбоп тош тахталар); узун тоштахталар 
(зинапоя, токчабоп, тутқич, устун ости), йўл қурилишибоп тош 
буюмларни (йўл чеккасибоп буюм, чор қиррали йўлбоп тош , йўл- 
кабоп \ар хил шаклдаги тош) ишлаш. Табиий тош ашёлари ва 
буюмларни арралаш (деворбоп тошлар, блоклар, қоплама ва полбоп 
тоштахта) ва йўниш (йўл чеккасибоп тошлар ва ҳ.к.) усули билан 
\ам ишланади. Бир хил рангдаги тоштахта юзасига гул ёки безаклар 
беришда тош йўнувчи асбоблар ёрдамида зарб-уриш усули билан 
ҳар хил тасвирдаги тоштахталар ишлаб чиқарилади.
Тасвири ғадир-будирли юзанинг баланд қисми 2 мм. гача, ўзаро 
паралелл йўнилган юза чуқурлиги 0 ,5 — 1 мм, нуқтали нотекис 
юзадаги чуқурчанинг ўлчами 0 ,5 —2 мм бўлиши керак. Силлик^таш
5 .9 -р а с м . Ҳ а р хи л т а с в и р д а г и т о ш т а х т а л а р : 
о— ғади р -буд и р тасви р л и ; 
6— йунилгаи; я— чи гал излар; г — нуқтали.
137

---

усули билан табиий харсангтош арраланади, фрезаланади (теки с- 
ланади), силлиқланади, ундан кейин ялтиратилади. Мармар, оҳак- 
тош ва бош қа зич табиий тошларни арралаш учун ускунага ўрна- 
тилган олмос кескич ёки энг қаттиқ темирдан ишланган арралар 
ишлатилади. Олмос кескичли арранинг ишлатилгандаги тезлиги 
карборундлигига нисбатан 5 — 10 марта юқори, электр энергия 
харажати 2— 2,5 марта кам, тайёр маҳсулот сифати яхши бўлади. 
Бунда, хом ашё харажати 12— 18 %га камаяди, тоштахта қалин- 
лигини 5 — 10 мм. гача камайтириш мумкин бўлади.
Тоштахталарни силлиқлаш ва ялтиратиш ишларида айланадиган 
лаппак ун и н г юзаси бўйлаб юритилади. Б уни нг учун заррачали 
корунд ёки олмос чанги билан тоштахта юзаси ишқаланади. Тош 
юзаси силлиқ ва қўнғир рангга киради. Ялтиратиш учун лаппак 
махсус темир оксидли қуйқа ёки кукун суртилган кигиз ёки наматга 
ўралади, кейин тоштахта юзаси катта айланма тезликда ойнадек 
ялтирагунча артилади.
Деворлар сиртини қоплашда табиий муҳитга чидамли гранит, 
сиенит, габбро ва зич оҳактошлар ишлатилади. Бунда уни нг пар- 
дозини ва ишлаш шароитини ҳисобга олиб табиий тош турларини 
тўғри танлаш зарур. М асалан, бино пойдеворини қоплашда ташқи 
муҳитга чидамлилиги юқори бўлган табиий тош ишлатилади. Бино- 
нинг ичини қоплашда мармар, ғовакли оҳактошлардан тайёрланган 
тоштахта ишлатилади. Акустик хусусиятлари яхши бўлган серғовак 
тоғ жинслари театрлар, концерт заллари ва шунга ўхшаш и н- 
ш оотларнинг деворларини қоплаш учун ишлатилади.
Полбоп курилиш ашёлари сифатида ишқаланишга чидамлилиги 
юқори бўлган тоғ жинсларидан тайёрланган тоштахта ишлатилади.
Девор сиртини қоплашда ишлатиладиган мармар ва шу каби 
тоштахталар қалинлиги 10—20 мм, эни 400 мм. гача ва узунлиги 
800 мм. гача ўлчамда тайёрланади. Уларни тайёрлашда замонавий 
олмосли лаппак ва олмосли арралар кен г қўлланмокда ( 5 .10-расм). 
Бунда, жуда кичи к қалинликдаги юзаси ялтироқ тоштахталар олиш 
мумкин. Бундай тоштахталарнинг нархи одатдагисидан анча арзон 
бўлади.
Табиий тош ашёларининг турлари
Харсангтош портлатиш усули билан ёки зарба берувчи маши- 
налар ёрдамида қазиб олинади. У н и н г бўлаклари пойдеворлар қу- 
ришда, девор теришда, водопровод қудуқлари қуришда ишлати­
лади. Харсангтош нотўғри шаклга эга бўлиб, ҳар хил катталикда
138

---

бўлади (3 0 0 —500 мм). С иқи- 
лиш даги мустаҳкамлиги 10 
М П а. д а н , юмшаш к о э ф ­
фициенти эса 0,75 дан кам 
бўлмаслиги керак. Йўлка ва 
поллар учун ишлатиладиган 
х а р с а н гт о ш т а х т а л а р н и н г 
маркаси 800 дан кам бўлмас- 
лиги лозим.
Қоплама тоштахталарга 
цокол блоклари , зи нап оя, 
пилястр ва устун қисмлари, 
дераза токчаси, қирғоқларни 
пухталовчи тоштахта ва бош- 
қалар киради. Қоплама буюм­
лар тайёрлашда маркаси 1000 
дан кам, сув шимувчанлиги 
5 .10-расм.
Тош кесадиган асбоб.
0,5 %дан кўп бўлмаган тоғ
жинслари ишлатилади. Тоштахталарнинг қалинлиги — арралангани 
25—60 мм, йўнилгани эса 100— 150 мм. дан кўп бўлмаслиги керак. 
Қоплама буюмлар сифатида зичлиги 1300 к г/м 3, маркаси 200, 
совуққа чидамлилиги 25 цикл, юмшаш коэффициенти эса 0,7 дан 
кам бўлмаган оҳактошлар ишлатилади. Бундай буюмларнинг сув 
шимиши 12 %дан кўп бўлмаслиги лозим.
Оҳактошдан тўғри бурчакли тоштахталар ( 5 .1 1-расм) ва ёнлари 
текисланган меъморий қисмлар тайёрланади. Уларнинг ўлчамлари: 
узунлиги 394—994 мм, эни 394—954 мм ва қалинлиги 5 0 —80 мм. 
Бундан ташқари, керакли ўлчамдаги тоштахталарга буюртма б е­
риш ҳам мумкин. Енгил жинсли тошлардан арраланиб тайёрланган 
тошлар сунъий тошларга нисбатан қурилишда катта иқтисодий 
аҳамиятга эга.
Ч иғаноқ тош, ғовакли оҳактош , туф ва опока каби яхлит е н ­
гил жинслардан арралаш усули билан турли ўлчамларда деворбоп 
блоклар тайёрланади. Оғирлиги 1500 кг. гача бўлган блоклар кури­
лиш да деворлар ва пардеворлар, меъморий қисмлар сифатида 
ишлатилади. Блоклар қалинлиги 300—500 мм (девор териш учун) 
ва 100—200 мм. (пардевор учун) га тен г қилиб тайёрланади. Тўғри 
девор 
ва Ьино бурчакларини териш учун, ш унингдек, равокугар 
сифатида 5.12-расм да кўрсатилган тош блоклари ишлатилади.