Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Кўпчитилган вермикулит — сочилувчан ғовак тўлдиргич. Нам 
ҳолатдаги тоғ жинси слюда хумдонда тез суръатда юқори ҳарорат 
таъсирида кўпчиб қотади. У иссиқпикни сакуювчи енгил бетонлар 
олишда ишлатилади.
Иссиқликни сақловчи ва конструкцион енгил бетонларнинг 
айрим хилларида тўлдиргич сифатида органик тўлдиргичлар иш-
335

---

латилади. Жумладан, ёғочни қайта ишлашда ҳосил бўладиган иц 
киламчи ашёлар, ғўзапоя, каноп пояси, қамиш, гуруч қобиғи ҳамдс. 
кўпик полистирол донаси, шиша толаси, кўпик пропилен кабд 
органик тўлдиргичлар енгил бетон буюмлар тайёрлашда кенг қўлла- 
нилмоқда. Бундай енгил тўлдиргич доналарини цемент бўтқаси ўра^ 
олади ва уларни ўзаро боғлаб цемент тоши матрицасини ҳосил 
қилади. Агар цемент қоришмасини ғоваклар ҳосил қилувчи кўпик 
билан қориштирилса цемент каркасининг зичлиги камайиб енгил 
бетоннинг умумий ҳажмий оғирлиги янада кичик бўлади.
Ғовак тўлдиргич доналарининг ўлчамига кўра йирик (5—40 мм. 
гача) ва майда (5 мм. дан кичик ғовак қум) хилларга бўлинади. 
Ғовак қум ҳам икки гуруҳга бўлинади: майда (1,2 мм.гача) ва йи­
рик (5 мм.гача). Йирик тўлдиргич — ғовак шағал эса 5— 10, 10—20 
ва 20—40 мм.га тенг бўлган фракцияларга бўлинади. Зичлигига кўра 
ғовак тўлдиргичлар уйилган ҳолатда 250— 1100 маркаларда ишлаб 
чиқарилади. Йирик ғовак тўлдиргичларнинг мустаҳкамлиги пўлат 
цилиндрда эзиб аник^анади ва 25 дан 200 гача маркаларга бўлина- 
ди. Енгил бетонларнинг зичлиги, иссиқлик ўтказувчанлиги, мус- 
таҳкамлиги аввало ишлатиладиган тўлдиргичларнинг хусусиятига, 
қоришмага қўшиладиган сув миқдорига ҳамда цемент маркасига 
боғлиқ.
Енгил бетонларнинг сифати иккита кўрсаткич: мустаҳкамлиги 
бўйича класслар, ўртача зичлиги бўйича эса маркалар билан ифо­
даланади. Тузилиши зич енгил бетонлар сиқилишдаги мустаҳкам- 
лиги (МПа) бўйича В 2,5дан В 40гача, чўзилишдаги мустаҳкамлиги 
бўйича В 0,8 дан В 3,2 гача, иссиқликни сақловчи енгил бетонлар 
эса В 0,35, В 0,75 ва В 1 классларга бўлипади.
Агар лойиҳадаги енгил бетонлар класслар билан ифодаланган 
бўлмаса, у ҳолда мустаҳкамлиги М35 дан М500 маркалар бўйича 
тавсифланади. Қуруқ ҳолатдаги енгил бетонлар зичлигига кўра 200 
дан 2000 кг/м 3 гача бўлган кўрсаткичларга эга. Деворбоп панеллар 
ва блоклар тайёрлашда одатда, 50, 75 ва 100 маркали енгил бетон,- 
лардан фойдаланилади. Юқори (150, 200, 250, 300 ва 400) марка­
ли енгил бетонлар эса йиғма темир-бетон конструкциялар, тўсин- 
лар, қаватлараро ёпма плиталар, кўприклар учун йиғма конструк­
циялар ва бошқалар тайёрлашда ишлатилади. Юқори мустаҳкам 
(200—500 маркали) енгил бетонлар тайёрлашда йирик тўлдиргич 
сифатида зичлиги 500—800 кг/м 3 бўлган катга зичликдаги керам­
зит шағал, қум ўрнида эса кварц қуми ишлатилади.
Енгил бетонларда зичлиги, намлиги билан иссикутик ўтказув-
336

---

анлик коэффициенти ўрта- 
идаги боғлан и ш тўғри 
пропорционалдир. Уй-жой- 
лар қуриш да д е в о р н и н г 
қалинлиги иссиқлик техни­
ка ҳисоблашлари натижаси­
да аниқланади. Бетоннинг 
зичлиги ортса, унинг иссиқ- 
лик ўтказувчанлик коэффи­
ц и ен ти
X катталаш ади
(1 2 .12-расм). Бу эса девор 
қалинлигининг ва умумий 
массасининг ортишига сабаб 
бўлади. Деворбоп енгил бе­
тон панелларнинг қалинли- 
ги 20 см. дан 40 см. гача бўла- 
ди. Енгил бетонлар ташқи 
конструкциялар сифатида, деворбоп панеллар, ёпма плиталар, кўп- 
рик қисмлари ва гидротехник иншоотларда кенг ишлатилади. Бун­
дай конструкциялар нам, сув ва атмосфера таъсирида бўлиши са­
бабли, улар маълум даражада совуққа чидамли (Сч) бўлиши керак. 
Совуққа чидамлилигига кўра енгил бетонлар Сч25 дан Сч500 гача 
маркаларга бўлинади.
Бетонларнинг совуққа чидамлилик маркаси давлат стандартла- 
ри ва техник шартларга асосан, иқлим шароитлари ва иншоот- 
нинг моҳиятига кўра белгиланади. Енгил бетонларнинг совуққа 
чидамлилигини оширишда қоришмани қўзғалувчан қилувчи гид­
рофоб моддалар, сувни юқтирмайдиган кремний-органик суюқ- 
ликлар (ГК Ж -94, ГКЖ -10 ва бошқ.) каби қўшилмалар ишлатила­
ди. Бундан ташқари, юқоридаги қўшилмалар қоришманинг қулай 
жойланувчан бўлишига ҳамда цементни тежашга имкон беради. Ен- 
гил бетонларнинг асосий хоссалари 12.6-жадвалда келтирилган.
Зич конструкцион енгил бетонлар юқори босимда ҳам ўзидан 
сув ўтказмайди. Масалан, цемент сарфи 300—350 кг/м3 бўлган ке- 
рамзит-бетон қувурлар 2 МПа босимда ҳам ўзидан сув ўтказмайди.