Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Ёқилғи тошқоли ва кули — тошкўмир, қўнғир кўмир ва бошқа
334

---

қаттиқ ёқилғиларнинг ёниши натижасида ҳосил бўлган енгил бе­
тонбоп ғовак тўлдиргичлардир. Кўмир таркибидаги кўпчитувчи 
анорганик моддалар юқори ҳароратда эриб бўлак-бўлак ғовак тош- 
қолга айланади. Бетонга ишлатилишдан аввал, бироз майдаланиб 
ғалвирдан ўтказилади ва таркибидаги тўла ёниб улгурмаган (10— 
20 %гача бўлиши мумкин) кўмир доналари билан зарарли ара­
лашмалар олиб ташланади. Айниқса, таркибида учрайдиган қўнғир 
кўмир бетон учун жуда зарарли. Чунки, нам таъсирида қўнғир кўмир 
доналари оксидланади ва ўз ҳажмини кенгайтиради. Натижада, 
бетон сиртида ёрикутр ҳосил бўлиб, буюмнинг совуққа чидамли­
лигини камайтиради.
Кўпчитилган перлит — таркибида сув микдори кам (2—4 %) 
бўлган вулқондан отилиб чиққан шишасимон тоғ жинсларини 950— 
1200°С ҳароратда жадал куйдириб олинган енгил тўлдиргич. Куй­
дириш жараёнида перлитдаги сув йўқолиб, ҳажми 10— 12 марта 
катталашади (кўпчийди). Тўкилган ҳолатдаги перлитнинг ҳажм оғир- 
лиги 120—500 кг/м\ енгил перлит бетонники эса 360—800 кг/м 3 
бўлиб, қурилишда конструктив ва иссик^икни сақлайдиган бетон­
лар олишда ишлатилади.
Аглопорит — лойли жинслар (енгил эрувчан лой, соз тупроқ) 
билан 8—10 %гача ёнувчи қўшилмаларни махсус тўр ўрнатилган 
агломерация машинасида куйдириб олинган енгил сунъий тўлдир- 
гич. Агломерация машинасида 20 см қалинликдаги хом ашё қатла- 
ми 10—25 минут давомида 1050— 1100°С ҳароратда куйдирилади ва 
катта юзага эга бўлган донали ашё ҳосил бўлади.
Ўрта Осиё захираларидаги хом ашёдан олинадиган аглопорит- 
нинг зичлиги 350—800 кг/м 3, мустаҳкамлиги эса 5— 10 МПа бўлиб, 
мустақкамлиги 5—40 МПа гача бўлган енгил бетонлар олишда иш­
латилади.
Тошқол пемзаси темир рудаси ёки иккиламчи темирларни эрит­
ганда ажраладиган суюқтошқолни тез суръатда совитилиб олина­
ди. Эриган тошқол тез совиши жараёнида кўпчийди ва серғовак 
енгил тўлдиргичга айланади, кейин майдалаб бетонбоп шағал оли­
нади.