лашган катта қатламдаги бўрли оҳактош захиралари оҳак ишлаб
чиқариш учун яроқли хом ашёлардир. Шу сингари о\акбоп хом
ашё захиралари Самарканд, Бухоро ва бошқа ҳудудларда жуда кўп.
Ўзбекистон бўйича жами 130 та оҳакгош конлари мавжуд. Улардан
15—20 %ида сифатли оҳак ишлаб чиқарилиши аниқланган.
Гипс ишлаб чиқариш. Гипсли боғловчи моддаларнинг Ўрта Осиё-
да кенг миқёсда ишлатилганлиги, археологларнинг аниқлашларича
V II—XI ва X —X III асрларга тўғри келади.
Бу даврда гипс, асосан,
ғишт теришда, санъат кошоналарини безашда, тошларга ўйиб гул-
лар солишда кўп ишлатилган. Маълумки, гипс ҳавода қотадиган
боғловчидир. Шунга кўра ота-боболаримиз гипсли боғловчиларнинг
об-ҳаво таъсирига чидамлилигини ва мустаҳкамлигини ошириш
мақсадида турли фаол қўшилмалар қўшиб амалда фойдаланишган.
Масалан, гипс қоришмасининг пластиклигини, ёпишувчанлиги-
ни, буюмнинг чидамлилигини ошириш мақсадида махсус ўсим-
лик елими ишлатилган. Гипснинг об-ҳаво таъсирига чидамлилигини
ошириш мақсадида, қоришмага ўсимлик кули,
туйилган писта
кўмир, ғишт кукуни, оҳак ва бошқалар қўшиб деворлар қуришда,
сувоқчилик ҳамда меъморчиликда ишлатилган.
Ўзбекистон юқори сифатли гипс боғловчйларибоп хом ашё
захираларига жуда бой ўлка. Мамлактимизда икки молекула сувли
табиий гипс ва ганч, шунингдек, табиий ангидрид C a S 0 4 захира
лари жуда кўп тарқалган. Ганч билан арзиқ ўзининг
минералогик
таркибига кўра соз тупроқнинг икки молекула сувли табиий гипс
билан аралашишидан ташкил топган бир-бирига ўхшаш жинсдир.
Фақатгина фарқи шундаки, ганч табиатда тош ҳолатида, арзиқ
эса тупроқ ҳолатида бўлади. Ҳозир республикада умумий ҳажми
12 млн. тоннага яқин 25 хил гипсбоп хом ашё захиралари топил-
ганлиги маълум.
Республикада ишлаб чиқариладиган барча гипсли боғловчи
моддалар «Ўзқурилишашё» АУга қарашли корхоналарга тегишли.
Жумладан, «Бухороқурилишашё» АУ йилига /J-модификация кури
лиш гипсидан 50000 тонна ишлаб чиқаради. «Қувасойцемент» АУ
^-модификация қурилиш гипсини йилига 35000 тонна чиқаради.
Шунингдек, Ангрен сопол комбинатига қарашли «Кулол» АУ да
эса а-модификациядаги қолипбоп ва техник гипслар йилига 5000
тонна ишлаб чиқарилади. Шулардан экспорт учун ўрта ҳисобда
2000—2500 тонна ажратилади.
Ўрта Осиёда кўп тарқалган ганч ҳавойи боғловчи модда бўлиб,
282
у оддий қурилиш гипсидан таркибидаги тупроқнинг кўплиги (20—
40 %гача) билан фарқ қилади. Ганч ҳам қурилиш
гипси сингари
170— 180°С ҳароратда пишириб олинади, яъни ундаги икки моле
кула сувли гипс ярим молекулали ҳолатга келтирилади. Ганчнинг
сифати, асосан, ундаги ярим молекула сувли гипснинг микдорига
боғлиқ. У қанчалик ортса, ганч шунчалик юқори сифатли бўлади.
Ҳозир республикада тўртта корхона ганч ишлаб чиқармоқда (9.10-
жадвал).
9 .1 0 -ж адвал
Г и п с в а г а н ч и ш л а б ч и қ а р и ш д а х о м а ш ё э ҳ т и ё ж и
Корхоналар
Эҳтиёж талаби, м ингт
1 9 9 1 -1 9 9 5
1 9 9 6 -2 0 0 0
2 0 0 0 -2 0 0 5
«Ўзқурилишашё» АУ корхоналари:
7707 8
3061.8
3159,8
Бухоро
вилояти
1659
1718
1816
25
2 5
25
Тошкент вилояти
—
-
-
770
1L2
226
Фарғона вилояти
270
312
336
И з о ҳ :
суратда гипс ашёсига бўлган умумий эҳтиёж, маҳражда цемент саноати
эқтиёжи.
Ангидрид цемент. Республикамизда юқори сифатли табиий анги
дрид захираларининг жуда кўп тарқалганлиги ҳавойи боғловчи
ангидрид цементини кўп миқдорда ишлаб чиқаришга имкон туғди-
ради. Бундан 30 йил муқаддам ангидрид тоғ жинсларидан ангидрид
цемент деб аталувчи ҳавойи боғловчи ашё олиш мумкинлиги тек-
шириб кўрилган. Хом ашё таркибида фаол моддаларнинг кўплиги
туфайли,
уни умуман пиширмай, фақат механик йўл билан қайта
ишлаб, мустаҳкамлиги қониқарли бўлган боғловчи модда олишнй
ўзбек олимлари исботладилар. Мустаҳкамлигига кўра ангидрид це
мент қурилиш гипсига қараганда юқори. Айниқса, бундай цементга
оҳак кукуни, портландцемент ва шу каби фаол моддалар қўшилса,
унинг сиқилишидаги мустаҳкамлиги 19,8—20,5 МПа га қадар куга-
рил ад и.
Қониқарли мустаҳкамликдаги ангидрид цементини кўплаб
ишлаб чиқариш иқтисодий жиқатдан катта аҳамият касб этади.
283
