Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Портландцемент ишлаб чиқариш. Ўзбекистонда портландцемент 
ишлаб чиқариш, асосан, X X асрнинг 30-йилларида бошланган. 
Бу даврда чиқариладиган цементлар таркибига кўра Россиядан кел- 
тириладиган портландцементдан кам фарқ қилса-да, сифати жуда 
паст эди. Биринчи бўлиб Бекободда йилига 150 минг тонна порт­
ландцемент ишлаб чиқарувчи завод қурилди. Республикада порт­
ландцемент ишлаб чиқарувчи иккинчи йирик завод 1932 йилда 
Кувасойда ишга туширилди.
Глиеж-портландцемент, доломит ва JT-цементларни маҳаллий 
хом ашёлар асосида ишлаб чиқариш масаласи ҳал қилинди. У 
сланец ва торф кулидан, соз тупроқ ва бўрдан, куйдирилган оҳак 
ва тупрокдан олинди. Ш унга қарамай жуда кўп курилишларда 
«қурилишнинг нони» бўлган цемент ҳали ҳам етишмасди. Олимла- 
римизнинг тинимсиз изланишлари натижасида Республикамизда 
маҳаллий хом ашёдан ҳар хил цементлар ишлаб чиқариш техно­
логияси яратилди ва ҳозирги кунда улар муваффақиятли қўлла- 
нилмоқда. Хусусан, Республика Фанлар академиясининг Умумий 
ва ноорганик кимё института илмий ходимлари мамлакатимизда 
магний оҳактошли тупроқнинг катга захиралари борлигини назарда 
тутиб, доломит цемент олиш технологиясини яратдилар. Бу цемент 
романцемент ҳам дейилади. У магний оҳактошли тупроқни 800— 
900°С да куйдириш йўли билан олинди. Яхши хусусиятга эга бўлган 
бундай боғловчи сувда ва ҳавода бирдек қотади. Бироқ, Ўрта Осиёда 
шўр тупроғуш жойлар кўп бўлганлиги учун шундай шароитларга 
уидамли ва яхши сифатли, турғун ва янада мустаҳкамроқ цемент 
яратиш вазифаси қўйилди. Бу вазифани бажаришда олимлар 
эътиборини Ўрта Осиёнинг ҳамма жойида бир текисда тарқалган 
чиқинди фосфогипс ва сариқ тупроқ жалб қилди. Бу тупроқ соз 
тупроқнинг бир тури бўлиб, унинг таркибида 50 %дан ортиқ ганч, 
20—25 % кальций карбонат ва қум бор. Бу тупроққа нам тегса жуда 
бўшашиб, қуриганда тез чанги чиқиб кетади. Унинг таркибидаги 
минерал бир хилда аралашган. Бироқбу тупроқ таркибида кальций 
оксидининг миқдори фақатгина 15—20 %ни ташкил этгани учун 
цемент олиш мумкин эмас эди. Чунки, портландцементдаги хом 
ашёда кальций оксиди 60 дан 68 %гача бўлса, романцементда 45 
дан 60 %гача бўлади. Сизот сувларига чидамли цементни олиш 
учун портландцементнинг минералогик таркибини талабга кўра
284

---

мослаштириш ёки портландцемент таркибига фаол минерал 
қўшимча қўшиш талаб қилинди.
Биринчиси, бизнинг шароитда осон ҳал қилинса, иккинчисини 
бажариш анча қийин. Чунки, Ўрта Осиёда бизга маълум бўлган 
табиий чўкма ва вулқонлар натижасида ҳосил бўлган фаол минерал 
қўшилмалар йўқ. Оддий портландцементга 30—50 % глиеж қўшиб, 
майдалаб туйиш орқали глиеж-портландцемент олинди. Бу цемент 
чучук сув ва таркибида сульфат тузлари бор шўр сувларга чидам­
лидир.