Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги

И кки қутбли жахон ти зи м и нин г заифлаш уви
У чинчи дунё давлатларининг сиёсий фаоллиги халкаро м уноса­
батлар тизим ининг трансф орм ацияси учун кучли омил бўлди. Шу 
билан бир каторда, жахон хилм а-хиллигининг ошиб бориш и ва му- 
раккаб муаммолар янги комплексининг вужудга келиши низоларни 
назорат килиш имкониятларини кийинлаш тириш хавфини келтириб 
чикарди. 1967 йилда Исроил ва А раб давлатлари уртасида келиб 
чиккан уруш БМ Тиинг Якин Ш аркдаги обрўсини туш ириб юбор- 
ди. Доминикан Республикасида. Якин Ш аркда ва Чехословакияда 
бўлиб ўтган инқирозлар, Вьетнам ва Я мандаги уруш лар, Нигерия- 
даги фукаролар уруш ларида давлатларнинг бир-бирларига нисбатан 
осойиш та туриш лари ўткинчи холат эканини кўрсатди. М ана шун- 
дай ш ароитда Қ ўш илмаслик ҳаракати жахон м уносабатларида кат­
та тарихий аҳамиятга эга бўлди. Бу харакат давлатларнинг халкаро 
таш килотларидан бири бўлиб, уларнинг таш ки сиёсатдаги мухим 
принципларидан бири кудратли давлатларнинг ҳарбий-сиёсий блок- 
ларига аъзо бўлм аслик гояларини илгари сурар эди. Қўш илмаслик 
харакати аъзоларининг олий дараж адаги биринчи конференция- 
си 1961 йил сентябр ойининг бош ларида Белградда бўлиб ўтди. 
Унда 25 та давлат иш тирок этиб, бу конференция Ю гославия, 
Ҳ индистон, М иср, Индонезия ва Гана давлатларининг таш аббуси 
билан чақирилган эди. Кейинги ўн йилликлар давомида ҳаракатнинг 
таркиби ва ж ўгрофий кўлами ўсиб борди. И атиж ада 1983 йилга ке­
либ Қ ўш илмаслик харакати сафидаги аъзо давлатлар сони 101 тага 
етди. Ж ахон мамлакатларининг 2/3 кисмини бирлаш тирган бу 
харакат дунёда тинчликни саклаш , давлатлар ўртасидаги дўстона 
алокаларни мустахкамлаш да жахон сиёсатининг мухим омиллари- 
дан бирига айланди.
Япониянинг, аста-секинлик билан бўлса-да, кудратли иқтисодий 
давлатга айлана бориш и ва О ПЕК (нефтни казиб олувчи давлатлар
454

---

таш кил оти)нинг таш кил топиш п ва у и га аъзо бўлган давлатлар ри- 
вожланган давлатларнинг иқтисодий диктатидан озод булиш ни 
мақсад қилиб қўйиши икки қутбли сиёсат схемасига бир қатор 
ўзгартириш ларни киритди. Ш у билан бир вактда, дунё валюта тизи- 
ми хам вайрон бўла бош лади ва охир-оқибатда 1971 йили бреттонвуд 
ж ахон валюта тизими ҳам да Америка долларининг ол'гин стандарти 
\а м инқирозга ю зтутд и . Д олларни н гхалқаро хисоб-китоб иш ларида 
валю та сифатида қўлланилиш идан маҳрум бўлиш и А Қ Ш нинг дунё 
молия бозорларидаги обрўсининг туш иб кетиш ига сабаб бўлди.
Ж аҳондаги икки қутблилик тизим ига Ғарбнинг ривожланган дав- 
латларида қайта тутилган миллатчилик гоялари ҳам путур етказаёт- 
ган эди. Ф ранцияда таш кил топган Беш инчи республиканингасосчи- 
си ва етакчиси генерал Ш. де Голл бутут! жахон аҳлига Ф ранциянинг 
миллий бую клигини эълон қилди ва ф ранцуз таш қи сиёсий страте- 
гиясининг асосини унинг геосиёсий мустақиллигини таъминлаш - 
да деб белгилади. Бу йўналиш нинг изчил амалга ош ирила бориш и 
Ф ран ц ия-А м ери ка м уносабатларининг ж иддий кескинлаш иш ига 
олиб келди ва натижада Ф ранция 60- йилларнинг ўрталарида НАТО 
харбий таш килотидан чиқиб кетди. Ш \ билан бир вақтда. Ф ранция- 
иинг учинчи дунё давлатлари орасидаги нуфузи ошиб кетди.
Михоят. икки кутбли тизим нинг заифлаш увига АҚШ ва СССР- 
нинг “тиикаси куриш и” хам асосий сабаблардан бири бўлди. Чун- 
ки салкам ярим аср вақт мобайнида ҳарбий, иқтисодий, сиёсий ва 
гоявий соҳаларда олиб борилган рақобат ҳар иккала давлатни хам 
холдан тойдирган эди. Кудратли давлатлар томонидан олиб борил­
ган қуролланиш пойгаси натижасида харбий салоҳият мислсиз орт- 
гаи бўлса-да, бу холат иқтисодий ўсиш суръатларини кескин камай- 
тирди. Ф уқаролик, илмий-техника ва бош қа соҳаларда турғунликка 
сабаб бўлди. Шу билан бирга. айрим “бетараф” давлатларнинг, шу- 
нингдек, А Қ Ш ва СССР иттиф оқчиларининг ^халкаро майдондаги 
нуфузи, иқтисодий ва харбий салохнягларининг ортиш тенденцияси 
хам сезилиб колди. 70- йилларда юзага келган томонларнинг тенг- 
лигини инобатга олиб, тотал қарама-карш иликлардан воз кечишга 
мажбур бўлиш ди. Улар айрим жабхаларда. жумладан, харбий хавф- 
сизликни таъм инлаш сохасида бир битимга келиш га мажбур эдилар. 
Ж ахон сиёсатининг асосий масалалари икки кутбли тизим доира- 
сида бартараф этиб келинган бўлса-да. жахон ҳамж амиятини жип- 
слаш тириш ва интеграция ж араёнлари хам кучая бош лади.
455

---