Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги



Download 16,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet75/105
Sana24.02.2022
Hajmi16,26 Mb.
#221521
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   105
Bog'liq
Eng yangi tarix (1945-2010 yillar) Kichkilov H.

Сиёсий реформ алар бош ида
1953 йил 5 март куни И. В. Сталин вафот этди. Унинг ўлими 
ҳоким ият учун кураш ва совет жамияти ривож ининг янги йўлларини 
излаб топиш ўн йиллигини очиб берди.
1953 йилда давлат бош карувидаги лавозимларни С талиннинг 
сафдош лари эгаллади. СССР М инистрлар Совети Раислиги лавози- 
мини Г. М. Маленков. КПСС М Қ Биринчи секретарлиги лавозимини 
Н. С. Хруш чев эгаллади. Н.С. Хруш чев 1938-1949 йилларда Украи­
на Компартияси МҚ Биринчи секретари, 1949-1953 йилларда КПСС 
М Қнинг секретари. М осква шахар Компартияси биринчи секретари 
эди. Я ш и лидерлар орасида Л. П. Берия хам катта мавқега эга эди. 
Ички шил ар ваз и рлиги лавозимида бўлган Л. Г. Берия мамлакатда 
утказилган катагонлик сиёсатининг тепасида турди.
Бунгача у НКВД рахбари бўлиб. мамлакат микёсида махкумлар 
мехнатидан фойдаланиш дан тортиб, С С С Рнинг ядро қуролини яра- 
тиш дастури гача бўлган иш ларга хам бош чилик кил ганди. И. В. Ста­
линнинг хохиш -иродаси бўйича ишлаб келган бу рахбарлар ички ва 
таш ки сиёсагда ўзгариш лар килиш лозим лигини тхш униб етарди- 
лар. Бу ўзгариш лар куйидаги холатлар билан боглик эди:
- А вваламбор, ГУЛАГ' (Лагерлар бош бош кармаси) муаммоси 
турарди: н о р м а ва камок лагсрларида 2,5 млн киши, гураржойга 
эга бўлиш да ва касб танлаш да чеклаш лар урнатилганлар 7,5 млн 
киши. Улар орасида куплаб машхур кишилар ва илгари жамиятда 
обрў-эътиборга эга бўлган ва ноҳақ судланганлар жуда кўпчиликни 
таш кил этар эди. Жазо муддатлари якунланиб борган сари, янги
333


раҳбарият оммавий қатагон қурбонлари тўгрисидаги ҳақиқат юзага 
чиқиш идан жуда қўрқарди. Н орильск, Воркута. Қарағанда ва бош қа 
лагсрларда Сталии ўлимидан кейин жуда кўплаб қўзголонлар бўлдн 
ва бу қўзголонлар қийинчилик билан бостирилди.
- М амлакат иқтисодисти \а м қийин аҳволда эди. Қ иш лоқлар вай­
рон бўлган, зудлик билан ёрдам берилмаса, очарчилик бош ланиш и 
мукаррар эди. Аҳолининг 60% ини таш кил этувчи деҳқонлар оммаси- 
да норозилик кайфияти кучайиб борарди. Таъқибларга қарамасдан, 
кўп дсҳқонлар ш аҳарга кетиб қолгандилар. Ф ақат 1949 йилнинг 
ўзида меҳнатга яроқлилар сони 3.3 млн киш ига қисқарди. Бунинг 
устига, кейинги беш йиллик режасида огир ва ҳарбий саноатии ри­
вожлантириш ва қиш лоқ хўжалигидан олинадиган солиқларни оши- 
риш кўзда тутилган эди.
- Халқаро майдонда мамлакатнинг аҳволи анча мураккаб эди. Ко­
рея урушдан кейин, С СС Р АҚШ билан харбий тўқнаш ув ҳолатида 
эди. “С овуқ уруш ” туфайли Ғарбнй ва Ш арқий Европа ўртасидаги 
савдо-иқтисодий алоқалар узилиб қолди. Бунинг устига, СССР ўз 
ички муаммоларини хал этиш ўрнига, социалистик давлатлар ва 
иттифокчиларга ёрдам кўрсатарди. Кўрсатилган бу ёрдамлар мам­
лакат ахолиси томонидан кўллаб-қувватланмасди. 1953 йилда ГДРда 
антисоциалистик ва антисовет кайфиятдаги қўзғолонлар бўлиб ўтди. 
Бу қўзголон совет қўш инлари томонидан бостирилди.
М амлакатда Л. П. Берия ва Г. М. М аленковлар таш аббуси би­
лан реформалар бош ланди. Матбуотда С талин номи камроқ эсла- 
тила бошланди. “ Ш ифокорлар иши” хам бегуноҳ инсонлар жабр 
кўрганлиг и сабабли ту гаги л ди. Н охақ қамалган, гунохсиз судлангаи- 
ларни оклаш жараёни, яъни реабилитация бош ланди. ИИВни кайта 
тузиш тўгрисида қарор қабул қилинди. Янги рахбарлар хўж алик ор- 
ганларининг ролини ош ириш , миллий сиёсатни кайта кўриб чиқиш 
ва бош лавозимларга ҳудудлардан миллий кадрларии танлаб олиш 
тўғрисида таклифлар билан чика бошладилар.
Ташқи сиёсатни тубдан ўзгартириш масаласи кўтарила бош лан­
ди. Ж умладан, Л. П. Берия Германия масаласида олдинги сиёсатдан 
воз кечиш ва Германиянинг бирлаш иш ида С С С Рнинг тўсқинлик 
қилмаслиги хақидаги ф икрни илгари сурди. Л екин бу масала СССР, 
КПСС раҳбарияти томонидан катти к қарш иликка учради. А йниқса, 
Гаш қииш лар вазири В. М. Молотов буни совет си ёсати гахи ёи ат деб 
бахолади. Партия сафида ўз обрўсига эга бўлган “С талин гвардияси” 
аъзолари Бериянинг хатти-харакатларига карши чикдилар. Хруш чев
334


бундам фойдаланиб, Берияни камокка олиш таш аббуси билан чикди. 
1953 йил 26 июн куни М инистрлар Совети Президумининг карорига 
биноан Берия қамокка олинди. Зудлик билан чақирилган КПСС МҚ 
П ленум ида Берияга давлат тўнтариш и килиш га тайёргарлик кўриш, 
партиями ҳукуматдан аж ратиш , уни ИИВга буйсундириш , чет эл 
махсус хизматлари билан хамкорлик қилиш ва асоссиз репрессия- 
лар каби айбловларни кўйди. 1953 йил декабрида Берия ва бир катор 
ИИВ раҳбарлари отиб ўлдирилди.
1953 йилнинг ёзидан бош лаб реформалар таш аббуси билан 
чиқиш М аленков кўлига ўтди. Унинг таклиф ига биноан, кишлок 
хўж алиги солиғи микдори деярли 2 баравар пасайтирилди ва унинг 
микдори 9,5 млрд сўмдан 4,1 млрд сўмга туш ирилди.
Утган йиллар бўйича олинган карзлар колхозларга кайтарилди. 
давлат томонидан сотиб олиш нархлари оширилиб, дехконларга 
томорка ер майдонлари кенгайтириб берила бош ланди. 1953 йил 
ию нда КПСС МК Пленумида М аленков Сталин шахсига сигинишни 
иллат сифатида қоралаб чикди. 1953 йилнинг августида СССР Олий 
Совети сессиясида беш йиллик режани кайта кўриб чиқиш ни. ху­
сусан, енгил ва озиқ овкат саноатини, киш лок хўжалигини ривож­
лантириш ва ахоли турмуш дараж асини ош ириш иш лариии кун 
тартибига киритди. Бошқача килиб айтгаида, ran совет жамияти 
ривож ланиш ининг янги Дастури хақида бораётган эди. 1954 йилдан 
бош лаб, янги ерларни ўзлаш тириш Компартия сиёсатининг диқкат 
марказида турди. Я нги ерларга энг малакали мутахассислар, бир 
неча ўн минглаб ёш лар жўнатилди. Беш йил ичида 42 м инг гектар 
ер ўзлаш тирилди, Қ озогистоннинг шимоли-ғарбий ҳудудларининг 
ўзлаш тирилиш и мамлакатни озиқ-овқат махсулотлари га бўлган 
эхтиёж ини коплади. М аленков халкаро ахволни яхшилаш, АҚШ би­
лан муносабатларни тиклаш га уринди. 1954 й илда у: “С овуқ уруш ” 
янги жахон уруш ига сабаб бўлиб, яна миллионлаб одамлар курбон 
бўлиш ига олиб келади”, - деб таъкидлади. Жахон уруш идан капи- 
тализмии йўк килиш да фойдаланиш умидида бўлган “Сталин гвар­
д и яси ’' дархол М аленковни таъкиб остига олди. 1955 йилда КПСС 
М Қ П ленумида Н. С. Хруш чев М аленковни сохта обрў оркасидан 
кувувчи оппортунист ва, шунингдек, Берия сафдош и деб айблади. 
1955 феврал ойида М аленков вазифасидан озод килинди ва бошқарув 
Х руш чев кўлига ўтди.
335


Н. С. Х руш чев сиёсатидаги қ а р ам а-қ ар ш и л и к л ар
1954-1955 йилларда қатагои қурбонларини реабилитация килиш 
давом этди. “Л енинград иши’" бўйича айбланган, “космополитизм"’ 
қурбонлари ва яна куплаб харбий бош лиқлар оқландилар. 1930 йил­
лардаги репрессия иш лари хам кайта курила бош ланди. 1956 йил­
нинг феврал ойидаги КП ССнинг XX съездида Н. С. Хруш чев С та­
лин реж ими репрессияларини қатъий қоралаб чикди. Ушбу маъру- 
за асосида КПСС М Қнинг “Ш ахсга сигиниш ва унинг оқибатлари 
тўғрисида”ги Қарори кабул килинди. Бу маъруза Х руш чевнинг шах- 
сий таш аббуси билан тайёрланганди. Бош қа рахбарлар унинг мазму- 
ни билан таииш эмасдилар. Сталинни доҳий ва етук рахбар сифати­
да кабул килган съезд қатнаш чилари докладни эш итиб, карахт бўлиб 
колдилар. Залда кимдир: “Ахмоқ!"’ - деб қичқирди. Кейинчалик 
Хруш чев уз мемуарларида сталинизм даврида С овет Иттифокида 
нималар рўй берганлигини мамлакат халқига ва бутун дунёга маъ- 
лум килиш нияти реабилитация давридан бош ланганини ёзгаи эди.
XX съезддан кейин қатағон қурбонларини реабилитация қилиш 
анча давом этди. 1956-1961 йилларда 700 мингга якин киш и оқланди. 
1957 йилда чеченлар, ингуш лар, болқорлар, қорачайлар, қалмиклар 
ўз ватанига қайтиш имкониятига эга бўлдилар.
Ў тган йилларда йўл кўйилгап барча хато ва камчиликлар Сталин 
номи билан богланди (Ежов ва Берия хам мустасно эмас эди).
М амлакатда илиқлик жараёни бош ланди, цензура анча юмш атил- 
ди. Лввал реакцион деб хисобланган шоир ва ёзувчилар асарлари 
чоп этила бошланди. “ Х алк душ м ани” там гаси босилган шахслар 
ҳақида ёзиш, улар такдири билан боглиқ воқеаларни халк оммасига 
етказиш имконияти тугилди.
Л екин янги сиёсатда хамма нарса силлиқ кетяпти деб булмасди. 
Баъзи бир қарорлар ўйланмасдан кабул килинарди. Сургун дан уз 
ватанларига кайтиб келганлар ва уларнинг жойларини эгаллаган 
руслар ўртасида миллий зиддиятлар келиб чикди. Қрим татарла- 
ри, Повольже олмонлари реабилитация қилинмай қолди ва бу хам 
муаммолар чиқиш ига замин яратди. Ў тмиш тарихини тубдан қайта 
кўриб чикиш масаласини кўтариш га КПСС раҳбарияти ҳали тайёр 
эмасди. Бухарин, Зиновьев. Каменев, Тройский каби антисталин оп- 
позицияси рахбарларини реабилитация қилиш кун тартибига ум у­
ман қўйилмади. Директив услублар ёрдамида ижодий фаолиятга
336


қам раҳбарликни қўлга киритиш давом этарди. И. С. Хруш чев ва 
бош ка партия раҳбарларининг зиёлилар билан учраш увларида ба- 
диий асарлар мазмуни соатлаб “тахли л” қилинар, уларнинг муал- 
лиф ларига расмий баҳолар бериларди. С талиннинг қо ралам иши ва 
И нформбю ронинг таркатилиб ю борилиш и СС С Р ва Ш аркий Европа 
давлатлари орасидаги муносабатлар кескинлаш иш ига сабаб бўлди. 
Бу мамлакатларда Сталин таш аббуси билан ш аклланган режимлар 
ички оппозиция билан тўқнаш келдилар ва кейинчалик улар хам 
С талин га карши сиёсатга юз тутдилар. 1956 йилда Венгрияда анти- 
коммунистик и н кил об бош ланди ва бу харакат хам совет қўш инлари 
томонидан бостирилди.
1953 йил В енгрияда бош ланган реформалар таш аббускори П ремь­
ер-министр И. Надь эди. Лекин Венгрия мехнаткаш лар партияси 
рахбари М. Ракоши уни ревизионист деб қоралади ва у вазифасидан 
четлаш тирилди. 1956 йил октябрда Будапештда оммавий намойиш - 
лар бўлиб ўтди. Унинг қатнаш чилари В М П рахбариягининг истеъфо- 
га чикиш и ни талаб қилди. Намойиш лар куролли қўзғолонга айланиб 
кетди. Қўзголон қатнаш чилари давлат хавсизлиги хизмати ходимла- 
рига. хокимият рахбарлар ига карши ноконуний суд ж араёнларини 
хам ўтказдилар. Бундай ш ароитда ВМП раҳбарияти ҳокимиятни 
И. Над га топш ирди. ВМП таркатиб юборилди. С С С Рнинг қўллаб- 
қувватлаш и натижасида Я. Кадар бош чилигида Венгрия С оциали­
стик ишчи партияси тузилди.
1956 йил I ноябрда И. Падь Венгрия Варшава Ш артномасидан 
чикканлигини эълон килди ва совет қўш инларининг зудлик билан 
мамлакат худудидан олиб чиқиб кетилишини талаб килди. Вен- 
гриядаги воқеалар совет раҳбарияти томонидан контрреволю цион 
тўнтариш деб бахоланиб. Я. Кадар М оек вага чақириб олинди. Совет 
қўш инлари Будапсштни штурм килиб (4-11 ноябр), бир хафта ичида 
бутун Венгрия худудида “тозалаш " иш лариии олиб борди. Ж анг-лар 
натижасида 200 минг киши Венгриядан қочиб кетди. 3 мингга якин 
киши халок бўлди. Совет армияси талоф ати 2170 киш и бўлиб. шу- 
лардан 669 киши халок бўлди. Я. Кадар “ контрреволю ция" бости- 
рилгач, Венгрия га рахбарлик қилиш ни ўз қўлига олди.
Я. Кадар бош чилигидаги янги хокимият оппозицияга карш и реп­
рессиями бош лаб ю борди, 20 мингдан ортик кишилар устидан суд 
ишлари бўлиб ўтди. 400 дан ортик қўзголончилар ва. шу жумладан, 
И. Надь хам қатл килинди. Д Х К маълумотларига 
К а р а г а н д а ,
совет 
арм иясининг 200 дан ортик ходимлари В енгрияга карши агрессиями
337


қоралагани учун жазоландилар. Венгрия вокеаларидан ва XX съезд­
дан сўнг Сталинни халкаро коммунистик харакат йўлбош чиси деб 
хисоблаган жлда куплаб мамлакатлар Компартиялари билан КПСС 
ўртасида муносабатлар кескинлаш ди. Уларнинг ф икрига кура, СССР 
социалистик хамдўстлик мамлакатлари билан маслаҳатлаш масдан, 
Сталин шахсига сигиниш сиёсатини олиб бормаслиги керак эди. 
Ш у сабабли Хитой билан хам алока бузила бош лаганди. Хруш чев­
нинг Г арб давлатларига нисбатан сиёсати қарама-қарш иликлардан 
иборат бўлди. Коммунистик партиянинг XX съездида улар билан 
хамкорлик килиш хакида таъкидлаб утилганди. Бундан таш кари, 
носоциалистик давлатлар билан муносабатларни яхш илаш хакида 
гапирилиб, савдо алокаларини урнатиш хам кўзда тутилганди. С та­
лин ўлимидан сўнг Корея билан яраш иш га эриш илди. 1955 йилда 
итгифоқчилар томонидан оккупация килинган А встрия муаммоси уз 
ечимини топди. СССР, АҚШ , Англия келиш увига асосан, ушбу дав- 
латларнинг қўш инлари Австрия худудидан олиб чикилди. Австрия 
бетараф демократик давлатга айланди.
Бир вактнинг ўзида халкаро хавфсизликни мустахкамлаш иш ла­
ри ССС Рнинг харбий салохиятини кучайтириш эвазига амалга оши- 
рилаётган эди. Унда А Қ Ш га карши давлатларни қўллаб-қувватлаш
ҳам кўзда тутилган эди. Бу карама-карш иликлар Хруш чев сиёсатига 
путур етказди. КПСС М арказий Қумитаси П резидиум и аъзолари: 
В орош и лов, М олотов, К аган о в и ч л ар 1957 й и л н и н г 18 и ю ни да 
Н. С. Х руш чевнинг истеъфога чикиш ини талаб килдилар. Ю з берган 
вазиятга СССР мудофаа вазири Р. К. Ж уковиинг к а п а еаъй-харакати 
Н. С. Х руш чевнинг ўз вазифасида колиши ахамиятга эга бўлди. 
Унинг таш аббуси билан М осквага Хруш чев тарафдорлари само- 
лётларда зудлик билан етказиб келинди. 1957 йил 27 ию нда КПСС 
МҚ Пленумида Хруш чев оппозициями террор ва репрессия даврига 
кайтиш да айблади. “Сталин гвардияси’ лидерлари маглубиятга уч- 
радилар. Улар ўз вазифаларидан озод қилиниб, нафақага чикариб 
юборилди. Ш ундан сўиг Хруш чев Жуковга карш и харакат бошла- 
ди. КПСС МҚ Жуковии истеъфога чикариш тўгрисида қарор кабул 
килди. 1958 йил март ойида Хруш чев КПСС М Қ Биринчи котиби 
бўла туриб, СССР М инистрлар Совети Раиси лавозимини хам эгал­
лади. Шу тарика мамлакатда яна яккахоким лик сиёсати ўрнатилди.
338


3- §. 1950- й и л л а р охири ва 1960- й и л л л а р
б о ш л ар и д а С С С Р

Download 16,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   105




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish