Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги


Горальд В ильсоннинг технократик и н кил об и



Download 16,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet26/105
Sana24.02.2022
Hajmi16,26 Mb.
#221521
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   105
Bog'liq
Eng yangi tarix (1945-2010 yillar) Kichkilov H.

Горальд В ильсоннинг технократик и н кил об и
Вильсон 1963 йил партия ичидаги кураш да галаба қилди ва Лей- 
бористлар партиясига раҳбарлик қила бош лади.
1963 йилда бўлиб ўтган лейбористик партия конферснция- 
си “Л ейбористлар ва фан инқилоби" номли дастур кабул килди. 
Унинг муҳим жиҳатлари ҳақида Вильсон шундай дейди: “ Бу кон- 
ф еренцияда ўзимизнинг барча реж аларимизни фан инқилоби ша- 
роитида ва унинг талабларига мос равиш да кайта белгилаймиз ва 
аниклаш тирам из” . Вильсон фан ютуқларини иқтисодий режалаш ти- 
риш билан бирлаш тириш тараф дори щи.
1964 йил П арламент сайловлари араф асида лейбористлар том о­
нидан “технократик инкилоб”нинг асосий гояларини бирлаш ти- 
рувчи дастурий м аниф ест эълон килинган эди. Технократлар - фан, 
техника, мухандислик ва олимлар заковатини уйгунлаш тирган холда 
жамиятни бош кариш тарафдорлари. Д астурда давлат илмий техника 
инкилобининг асосий механизми (м отори )д еб таърифланди. Дастур- 
да Британия саноатини хар томонлама зам онавийлаш тириш , молия- 
бю джет тизимини кучайтириш зарурати таъкидланди. М афкуравий 
янги концепциянинг муҳим жиҳати ёлланм а иш чиларнинг ишлаб 
чиқариш ни бош қариш да ва даромадни тақсим лаш да “катнаш уви1* 
масаласи бўлиб. у тахдил килинган эди. Лейбористлар “технокра­
тик'" сайлов компаниясида оммавий ахборот воситаларидан унумли 
фойдаланди.
1964 йил 15 октябрдаги сайловда лейбористлар берилган овоз- 
ларнинг 44% ига, консерваторлар 43% ига эга бўлди. Уларнинг Пар­
ламентдаги фракцияси 317 депутатдан иборат бўлди, консерватор­
лар эса 303 мандатга, либераллар 9 мандатга эга булди.
Ҳукумат таркибини Эттли даврида энг мухим лавозимларни эгал- 
лаган лейбористик партиянинг кекса аъзолари таш кил этди. Вильсон 
хукумати дуч келган ва энг мураккаб муаммо пул муомаласидаги 
таиқислик ва ўсиб бораётган инфляция эди. Д еф ляция (муомаладаги 
пул микдорини камайтириш ) сиёсати доирасида 1964 йил ноябрида 
Молия вазирлиги суғурта ва бензинга божхона тўловларини оши- 
ришни кўзда тутувчи “ инқироз бю дж ети” ни тақдим этди. 1965 йил­
нинг баҳоридан фойда солигини ош ириш реж алаш тирилди. Корпо­
81


рация типидаги корхоналарга катта соликлар солинди. 1964 йил д е­
кабрида хуку мат “Н арх ва фойда самарадорлигини реж алаш тириш
тугрисида" карор кабул килди. О йлик маош иинг кўтарилиш и билан 
боглик турли норозилик намойиш лари ва бош ка хап и -харакатд ан
воз кечилди. Тадбиркорлар ойлик маош ни керакли д араж ада саклаб 
туриш ж авобгарлигини уз зим м аларига олдилар ва асоссиз равиш ­
да махсулот нархини кўтариш дан воз кечилди. О йлик маош иинг 
йиллик ўсиш ч era рас и - 3.5% . нархлар усиши ч era рас и эса 4% деб 
белгиланди. Д астлаб даромад ва нархлар ўсиш ини чеклаш м асала­
си тред-ю нион ва та д б и р корл а р н и и г хам корли гида кунгилдагидай 
булди.
1964 йилнинг охиридан нафақалар ош ирилди ва тиббий рсцспт- 
ларга куйилган соликлар бекор кил и иди. Уй-жой курил иши вазир­
лиги ижара тўлови тугрисидаги конун лойихасини тайёрлади. Унга 
кура, квартира олувчиларнинг имтиёзлари кўлами ош ирилди. Ш аҳар 
уй-жой курил иши кенг микёсда бош лаб ю борилди. 1965 йил бюдже- 
тидан ижтимоий таъминотдаги нафакаларнинг микдорини доим и й 
равишда ош ириб туриш кўзда тутилган эди.
И ктисоди й р и во ж лан и ш б ў й и ч а М иллий К ен гаш т у зи л ­
д и. 1965 й и лд а беш й и л ли к “ М и лли й и кти сод и й р еж а" кабул 
ки ли н д и . Режада ишлаб чиқариш нинг йилига 4 -5 % га ўсиши 
кўзда тутилган эди. И ш сизликнинг наст кўрсаткичларини сакдаб 
кол и ш га катта эътибор берилди. Ҳ укумат фаол лиги бутун 1965 йил 
давом и да қулай инвестицион ш ароитни саклаб кол и ш га ва асосий 
м акроиктисодий кўрсаткичларни яхш илаш га им кон берди. Бундай 
ш ароитда 1966 йил 28 фсвралда Вильсон уз хукукидан ф ойдаланиб 
кироличадан П арламентни тар кати б юбориш ва янги сайлов белги- 
лаш ни суради. С айловда лейбористларни сайловчиларнинг 48.1% и 
(364 мандат), консерваторларни 41,9% и (253 мандат), либералларни 
8,5% и (12 мандат) кўллаб-кувватлади.
60- йиллариинг охи рига келиб кўлга киритилган молиявий 
баркарорлик яна хавф остида колди. Бунинг сабаби пассив савдо 
сальдоси (колдиги)дан таш кари турғун инфляция булди. Вильсон 
хукумати хар кандай йўллар билан булса-да инфляциянинг олди и и 
олиш ва фунт стерлинг курсининг пасайиш ига йўл кўймасликка ури­
на рд и. 1966 йилнинг иккинчи ярмидаи бошлаб, экспертлар томони­
дан “Буюк Британияда 1949 йилда н бери ўтказилган энг к а п и к д еф ­
ляц и я'' деб бахоланган бир кагор чоралар ам алга ош ирилди. Ижара 
хаки, автомобиллар нарх и (40% га), спиртли ичимликлар, нефть ва
82


бензинга эгри солиқлар, почта хизмати (10% га) ош ирилди. Сано- 
атнинг м иллийлаш тирилган соҳаларига инвестициялар киритиш ка- 
майтирилди. Х алқаро валюта операцияларига иазорат кучайтирилди. 
Ҳ амдўстлик мамлакатларидаги ҳарбий ва фуқаролик харажатлари 
камайтирилди. 1967 йилда Инглиз Банкининг ҳисоб қўйилмаларини 
ош ириш жорий қилииди (“ қиммат кредит” сиёсати), ойлик маош ва 
нархларни ош ириш да янги чеклаш лар жорий қилинди (улар ихтиё- 
рий бўлм ай колди), кўпгина бюджет тўловлари қисқартирилди, ке- 
чиктирилган тўлов орқали сотиб олиш га ва капитални четга олиб 
чикиш га бир кагор чеклаш лар жорий килинди. Қ атгиқ деф ляцией 
сиёсат ю ритиш дан таш қари, ҳукумат экспортни фаоллаш тириш
оркали мамлакатнинг тўлов балансини яхш илаш га уринарди. Бун­
да Буюк Британиянинг Европа Иктисодий Ҳ амж амияти “Умумий 
бозори” га қўш илиш и ҳал килувчи роль ўйнаш и мумкин эди. 1967 
йилнинг май ойида ҳукум ат Д ания ва Норвегия билан биргаликда 
Европа Иктисодий Ҳ амжамиятига аъзо бўлиш ҳақидаги аризани бе- 
ришди. А ммо Ф ранция яна муросасиз позицияни эгаллади ва 1967 
йил ноябрида Буюк Британияга бу ариза рад этилгани хакида рас- 
ман хабар берилди. ЕИҲга қўш илиш га уриниш нинг беҳуда кетиши 
халкаро вазиятнинг кескинлаш ган вактига тўгри келган эди. 1967 
йил ию ндаги И сроил ва М исрнинг “олти кунлик уруш и” жахон бо- 
зорининг баркарорлигини бузди. Араб мамлакатлари томонидан бир 
неча ойга Буюк Британияга нефть экспорт килиш га эмбарго жорий 
килинган эди. Сувайш каналининг ёпилиш и, Л ондон ва Ливерпуль 
ш аҳарларидаги докерлар қўзголони хам Британия таш ки савдосига 
салбий таъсир кўрсатди. Бундай вазиятда Вильсон хукумати миллий 
валю тани девальвация (муомаладаги пулнинг кийматини туш ириш
ёки бекор қилиш ) килиш га мажбур бўлди.
1967 йил 18 ноябрда фунт стерлинг курси киймати 14,3% га ту- 
ш ирилгани хакида эълон килинди. Кейинги бир ярим йил давомида 
бу қадам “стерлинг м интақасидаги” 25 та мамлакатда амалга ош и­
рилди. 1969 йилда эса Ф ранцуз франкининг девальвацияси “франк 
м интақасига” кирувчи 14 та Африка мамлакатларида миллий валюта 
курсларининг пасайиш ига олиб келди. 1971 йилда АҚШ маъмурияти 
расмий курс бўйича долларни олтинга алмаш тириш ни вактинчалик 
тўхтатиб кўйиш хакида эълон килди.
ХВ Ф кредит ажратиб, Британия Ҳукумати олдига бир катор 
баркарорлаш тирувчи чораларни амалга ош ириш ш артини кўйди. 
Бунинг учун хукумат ишлаб чиқариш дан таш қари, бош ка сохаларга
83


бюджет тўловларини кисқартириш и, миллий валю ганинг келгуси- 
даги кескин тебраниш ларига йўл кўймаслиги, кредитни кап^ий та- 
лаблар асосида ажратиши ва кечиктирилган тўловни, сотиб олиш - 
даги чеклаш ларни саклаб колиши керак эди. Ш у билан бир вақтда 
,ҳукумат қўш имча молиявий маибаларни излаш га ҳаракат қилаётган 
эди. 1968 йилда ти бби ёт рецептларга солиқ жорий килинди, почта 
хизматларига соликлар ош ирилди, уй-жой курилиш и бўйича реж а- 
лар кисқартирилди. М актабларда бепул сут бериш бекор килинди. 
1969 йил бюджети доирасида бензин, там аки. виски, хайдовчилик 
гувохномаси, иш билан таъминлаш корпорацияларига солиқларни 
ош ириш реж алаш тирилди.
И стеъмолчиларга соликларни ош ириш оркали тазй и қ ўтказиш 
билан бирга. ишлаб чиқарувчиларга нисбатан рагбатлантирувчи сиё­
сат хам олиб борилди. Ф ан билан боглик сохаларнинг ривож ланиш и- 
ии хукум ат кироллик мукофотлари тизими оркали рагбатлантирди. 
И ш чи-ходимларнинг малакасини ош ириш ва менеж ментларнинг 
энг янги шаклларини жорий килиш максадида кадрлар тайёрлаш
бўйича кенгаш лар таъсис этилди. Бу кенгаш лар йўл транспорти
мехмонхоналарга хизмат кўрсатиш, фукаролик авиацияси, бензин 
куйиш бизнеси сохаларида иш лай бош лаш ди. Энг аввало, молия­
вий ва сиёсий жихатдан дунё бозорида ракобатга дош берувчи энг 
йирик Британия компаниялари кўллаб-кувватланди. И ирик ишлаб 
чикариш ии қўллаб-кувватлаш нинг радикал усули давлат томонидан 
катта маблаглар кўйиш оркали амалга ош ирилаётган миллийлаш ти- 
ришдан иборат бўлди. 1967 йилда давлат томонидан энг йирик ме­
таллургия монополияси хисоблаиган “ Бритиш Стил К орпорейш и” 
тузилди ва унинг химояси остида бутун пўлат қуйиш саноати бир- 
лаш тирилди. Ш у билан бирга, хукумат хусусий банк ва саноат капи­
тали марказлаш иш ини қўллаб-қувватлаш ни иш ончлирок деб билди. 
1969 йилда Ғарбий Европадаги энг йирик 20 та хусусий компания- 
ларн и нг 8 таси Буюк Британияники эди.
Вильсон хукуматининг иктисодий сиёсатини мохиятига кўра, уз 
вақтида маҳорат билан амалга ош ирилгаи сиёсат деб хисоблаш мум­
кин. М амлакат тўлов баланси яхш илаиа бош лади ва 1970-1971 йил- 
га келиб Британия бюджети кўп йиллар давомида илк бор ижобий 
кўрсаткичга эга бўлди. 1968 й илда Бош Вазир кутиластган иктисодий 
мўъжиза тўгрисида ж ўш киплик билан нутқ сўзлади. А мм о унинг 
баш оратлари анча бўрттирилган эди. Буюк Британия илгаригидек 
Ғарбнииг етакчи мамлакатларидан Ялпи ички махсулотнинг (Я И М )
84


ўртача йиллик ўсиш и бўйича ортда қолаётган эди. Жаҳон саноат иш­
лаб чиқариш ида ҳам унинг улуш и пасайиб кетди. Бундан таш қари, 
Вильсон хукум атининг иктисодий ж ихатдан ўзини оқламаган 
қаттиқлик сиёсати мамлакатда ўсиб бораётган ижтимоий норози- 
ликка сабаб бўлди.
Э нг катта норозилик айнан лейбористларнинг сайловчилари- 
дан иборат бўлган қатлами - ёлланма ишчи ва хизматчилар ора­
сида бўлди. Агар 1963 йилда 2081 та норозилик харакати бўлиб, 
унда 593 минГ киши қатнашган бўлса, 1966 йилдаги 1951 та норо­
зилик харакатида 2398 м инг киши. 1969 йилда эса 3146 та норози­
ли к харакати булиб. 1665 минг киш и катнашди. Касаба ую ш малари 
рахбариятида энг радикал канот фаоллаш ган эди. Бундан таш қари, 
хукумат оммавий ахборот воситалари оркали таиқид қилинарди. 
Ж ам оатчиликнинг салбий фикрини бартараф этиш учун Вильсон 
хукумати долзарб ижтимоий муаммоларни ечиш борасида бир қатор 
чораларни кўрди. 1965 йилда иркий келиб чикиш идан қатъи на- 
зар, уларнинг маиш ий хизмат ва транспорт сохаларида иш лаш ига 
рухсат берувчи, ирққа мансублик тўгрисидаги Акт (Ҳ уж жат) кабул 
килинди. 1968 йилда иммиграцион (муҳож ирлик) ҳуж ж ати кабул 
қилиниб, амалдаги қонунга муҳож ирларнинг иш га жойлашиши ва 
уй-жойга эга бўлиш и хакида ўзгартиш лар киритилди.
Ҳхкумат аёллар эмансипацияси (хотин-қизларни эркинликка 
чиқариш )ни кўзда зутувчи чоралар кўрди. 60- йиллар охирида аж- 
ралиш лар хакида Акт қабул килинди. Бу А ктнинг кабул килиниши 
аж ралиш лар сонининг кескин кўпайиш ига олиб келди. 1967 йилда 
оилани реж алаш тириш давлат хизмати иш бош лади. Аборт хакидаги 
Акт хам кабул килинди. Унга кўра, аёл соглиги хавф остида колган 
бўлса ёки м айиб-м аж руҳ бола тугилиш и эхтимоли бор бўлса, аборт 
килиш учун рухсат берилди. 1967 йилнинг июлида бесоқолбозлик 
(гомосексуал) алоқалари конунлаш тирилди.
1969 йилда хукумат П арламент орқали халқ вакиллиги тўгриси- 
даги Билл (Билл им у х р '\ “мухрланган хуж ж ат”, “ конун лойихаси” 
маъноларини билдиради) конун лойиқасининг қабул қилиниш ига 
эриш ди. Унга кўра, сайлаш ҳуқуқи 18 ёш гача пасайтирилди. Бу тад- 
бир лейбористлар хукуматининг ёш лар сиёсати сохасидаги дасту- 
рининг таркибий қисми эди. Ҳукумат мактаб таълим тизим ида хам 
радикал янгилаш ни ам алга ош ирди. Д авлат мактаблари "ум ум таъ- 
лим*’ м актабларига айлантирилди. Бу мактабларда ўкитиш дастури 
ва мазмуни ум умийлаш тирилиш и керак эди. Таълим тизимидаги
85


хусусий сектор давлат кўллаб-кувватлаш идан махрум бўлди. 1969 
йилда Буюк Британия тарихида биринчи марта гиёхванд моддалар- 
ни истеъмол килиш га карши конун кабул килинди.
60- йиллар охирида О льстердаги диний-сиёсий тўқнаш увлар 
Буюк Британияда ижтимоий-рухий вазиятнинг кескинлаш гани- 
ни кўрсатарди. 1919-1921 йиллардаги сиёсий инкироздан сўнг 
мустакил Ирландия Республикаси таш кил топди. Ва шу вақтнинг 
уз и да Ш имолий И рландиянииг 6 та графлиги мухториятга эриш ­
ди ва Бирлаш ган К ироллик таркибига кирди. Ш ундан ксйии Оль- 
стерда анча йил осой и штали к булди. Я гона Ирландия да влаги ни 
тузиш тугрисидаги моддани уз ичига олган Ирландия Республика- 
си К онституциясининг 1937 йилда кабул килиниш и ва 1949 йилда 
Ирландиянииг Ҳ амдўстлик таркибидан ч и киши Л ондон ва Дублин 
ўртасидаги ўзаро манфаатли мулоқотни кийиилаш гириб қўйди.
1967 йилда католик харакати фаоллари Ш имолий Ирландия 
фукаролари хукуклари учун курашчи ассоциацияни туздилар. 
Бу таш килот католикларнинг протестантлар билан тенг хукукли 
бўлиш ини талаб этарди. 1968 йил кузида Ш им олий Ирландия 
Ички ишлар вазири минг таъкиклаш ларига карамасдан, католик 
ахоли хукуқларини химоя килиш шиорлари остида бир катор но­
розилик митинглари бўлди. Намойиш лар кўпиича полиция билан 
тўкиаш увлар билан я кун топарди. Бу вокеалар 1969 йилда Ш имолий 
Ирландия Хукумати инкирозини келтириб ч и кард и. Сиёсий сахнага 
яна Ирландия Республикаси А рмияси (ИРА) чикди. Унинг радикал 
кием и террористик кураш йўлларини кўллади.
Коиф ессиялараро (дипий мазхаблар ўртасидаги) тўкнаш увлар 
1968 йил га келиб тез-тез рўй берадиган бўлди. О льстерда Ирланд- 
католиклар билан ахолининг кўпчилигини таш кил этадиган инглиз 
протестантлар ўртасида ўткир тўқнаш ув келиб чикди. Тўқнаш ув 
диний ва ижтимоий характерда эди: католиклар протестантлар би­
лап тенг хуку кл ил икни талаб килиш арди. П ротестантлар иш га ва 
ўкиш га кабул килиш да. иш хаки ва бош ка нафақаларни белгилаш да 
уларнинг ҳукуқларини бузиш ар, хокимиятнинг махаллий органлари 
бош карувига қўйиш мас эди. 1969 йил августида Л ондон хукумати 
О льстерга кўш ин киритди, бу эса қарама-қарш иликни янада кучай- 
тириб юборди. Х ар иккала кўшин курашаётган том онда эксгрем ист- 
лар (ж ангарилар) пайдо бўлди, католиклар махфий таш ки лот - ИРА 
(И рландия Республикаси А рмияси) туздилар. ИРА куролли кураш ва 
террор усуллари билан махаллий протестантлар хам да инглиз сиё-
86


сий арбоблари га қарши иш кўрдилар. П ротестант экстре мистлар, уз 
навбатида. католикларни зўрлик билан О льстсрдан Ирланд Ресиуб- 
ликасига қувиш га уринардилар.
Британ ҳокимияти Ш имолий Ирландия мухтор бош қариш орган­
лари фаолиятиии тўхтатдилар, махаллий П арлам ент ва хукуматни 
тарқатиб юбордилар. Л ондондаи туриб тўгридан-тўғри бош қариш ни 
жорий этдилар. ам м о муаммони еча олм адилар. Қ урбонлар сони 
доим ий суръатда ўсиб борди. Ш ундай огир вазият хукм сурган бир 
пайтда, навбатдаги П арламент сайловлари 1970 йил 18 июнда булиб 
ўтди. Сайловда консерваторлар - 46,4% , лейбористлар эса 42.9%
овозга эга бўлиш ди. Бу муваф ф ақият туфайли консерваторлар пар- 
тияси П арламентнинг куйи палатасида яна қўш имча 43 мандатга эга 
бўлди (ж ами 330 ўрин). Л ейбористлар 287, либераллар б та мандатга 
эга бўлди.

Download 16,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   105




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish