Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги


Г. Вильсон ва Ж . К оллагэннинг “иж тимоий ш артномаси”



Download 16,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/105
Sana24.02.2022
Hajmi16,26 Mb.
#221521
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   105
Bog'liq
Eng yangi tarix (1945-2010 yillar) Kichkilov H.

Г. Вильсон ва Ж . К оллагэннинг “иж тимоий ш артномаси”
Ҳукумат 1974 йил 4 мартига белгиланган П арламент сайлов- 
ларига ғалабага тўла ишонч билан тайёрланган эди. Хит “олмон 
фикри”га боглиқ бўлмагаи ва хар кандай вазиятда хам фаолият 
кўрсатишга қодир бўлган “кучли хукумат” тузиш хакида баёнот 
берди. Лейбористлар нартияси эса. аксинча, сайлов компартиясини 
фаол ўтказишди.
Лейбористлар партиясининг сайловолди дастури радикал ха- 
рактерга эга эди. Унда кенг кўламдаги миллийлаш тириш , д ав­
лат бошкаруви тизимини кучайтириш , харбий харажатларни 
кискартириш , Буюк Британиянинг Умумий бозорда қатнаш иш и 
борасида умумхалқ референдумини ўтказиш кўзда тутилган эди. 
Сайлов натиж аларига кўра, Хитнинг либераллар рахбарияти 
билан 
коалицион 
хукумат 
тузиш 
тўғрисидаги 
уриниш лари 
муваффакиятсизликка учради. Ш ундан кейин Хит кироличага ис- 
теъфога чикиш ҳақида илтимоснома бериш га мажбур бўлди. Бош 
Вазир ваколатлари Вильсонга топш ирилди. Сайловолди ваъдалари- 
га сод и к колган лейбористлар хукумати тредю нионлар норозилиги- 
га сабаб бўлган “Саноатдаги муносабатлар тўғрисида”ги Қонунни 
бекор килди, ш ахтёрларнинг ойлик маошини ош ириш тугрисидаги 
талабларини кондирди. “Соликлар сиёсати” эркин характерга эга
92


бўлди. Иш сизликка карши кураш бўйича дастурларни амалга ош и­
риш бош ланди. Д авлат томонидан молиявий ёрдам кўрсатилиши 
натижасида кўпгина корхоналарда тўлик иш хафтаси тикланди. 
Н афақалар хаж ми ош ирилди, озик-овкат маҳсулотлари нархлари ва 
квартира тўловлари вактинчалик “ музлатилди", куп болали оилалар- 
ни куллаб-кувватлаш тугрисида конун кабул килинди.
Вильсон Ольстер муаммосини хам хал килиш га уриниб кўрди. 
1974 йил апрел ойида узининг Ш имолий Ирландияга килган сафа- 
рида у Соннингдейл Ш артномасини ратификация килиш бўйича та- 
клифларни тақдим этди. Аммо экстремистик гурухлар ҳаракатларини 
тўхтатиш га муваффак бўлмади. О льстерда протестант ультра куч- 
лар томонидан таш кил килинган умумий сиёсий галаён бошланган- 
дан сўнг, Британия Ҳукумати Ш имолий Ирландия Ассамблеясиии 
таркатиб ю бориш ва яна тўғридан-тўғри бош кариш га кайтиш га 
мажбур бўлди. 1974 йил июлида Ш имолий Ирландия Конституци­
он Акти кабул килинди. Унга кўра, Ольстерда янги махаллий вакил- 
лик органи - Конституцион Конвентни тузиш кўзда тутилган эди. 
А ммо бу лойихани амалга ош ириш га хеч кандай имконият бўлмади. 
О льстер муаммосини ечиш таш аббуси муваффакиятсизликка учра- 
ш ига карамай, Вильсон ф аолиятининг дастлабки ойларидан бошлаб 
ўз хукуматининг нуфузини ош ириш га эриш ди. Рагбатлантирувчи 
солик ва инвестицион сиёсат мехнат муносабатлари ва ижгимо- 
ий таъм инот сохасидаги кўпгина тадбирлар инглиз жамияти турли 
табақаларида ижобий таассурот колдирди. 1974 йилнинг биринчи 
ярмида барча Ғарб мамлакатлари иктисодиёти чукур инқирозга уч- 
рай бош лади.
Л ейбористларнинг кузги сайловолди дастури бор-йўғи битта 
янги таклиф билан бойитилган эди. Бу Коллагэн томонидан таклиф 
килинган “ижтимоий ш артнома” гояси эди. Унда “хокимият ва бой- 
ликии иш чилар фойдасига ту бдан ва абадий кайта такси м лаш '’ учун 
давлат ва касаба ую ш м аларининг якиндан хамкорлик килиш лари 
кўзда тутилган эди. Бу дастурнинг асл мазмуни янада тўлароқ ва 
кагьийрок тарзда “давлат фаровонлиги” гоясини амалга ош ириш ­
га харакат килиш дан иборат эди. Коллагэннинг тахм инига кўра. 
инқироз билан курашиш ва яшаш тарзини юкори дараж ада саклаб 
ту риш иктисодий ва ижт имоий муносабатларнинг давлат томонидан 
бош карилиш ини кенгайтириш оркали амалга ош ирилиш и керак эди.
1974 йил 10 октябрда бўлиб ўтган сайловлар натижаси лейборист­
ларнинг Парламентда баркарор кўпчилик ўринларга эгалик ки.тиши
93


учун етарли булди. Л ейбористлар П арламентнинг куйи палатасида 
319 та ўринга (сайловчиларнинг 39,3% овози), консерваторлар 296 
(35.8% ), либераллар эса 13 та ўринга (18,3% ) эга бўлиш ди. Бунда 
илк бор қуйи палатада 11 та ўринга эга бўлган Ш отландия Миллий 
партияси яккол муваффақият қозонди.
1974 йил охиридан бош лаб Вильсон хукумати иктисодий 
ахволнинг кескин ёмонлаш увига дуч келди. Бир неча ой давомида 
Буюк Британияда саноат ишлаб чиқариш и 10% га камайди. С аноат 
тўла кувват билан иш ламади, бу эса, ўз навбатида, иш сизликнинг 
ўсиш ига олиб келди. Агар 1974 йилнинг бош ида иш сизлар сони 700 
минг киш ини таш кил қилса, 1975 йилда бу кўрсаткич 1400 м инг ки­
ши га етди. Инфляция ж араёнлари кхтилмаган тарзда кечарди. Бозор 
иктисодиёти тарихида биринчи марта ишлаб чиқариш нинг баркарор 
қисқариши нархларнинг кўтарилиш и билан бирга рўй берди (“стаг­
фляция” жараёни). Буюк Британияда 1974 йилда чакана нархлар 
19% га, 1975 йилда 24% га ошди.
1975 йил ёзидан бошлаб Вильсон хукумати инфляция ўсиш ини 
тўхтатиш , инвестициялар фаоллиги ни саклаб қолиш ва меҳнат ни- 
золарини бартараф этиш га барча кучини сарфлади. Хукуматнинг 
инкирозга карши дастури, асосан. пассив, кутувчи характерга эга 
эди. Сиёсий синфдан бутунлай янги ижтимоий мафкурани ишлаб 
чиқиш ни талаб этувчи бир вазиятда лейбористлар хукумати бор- 
йўги "огир дамларни чидаб ўтказиш ’'га чақирувчи вактинчалик чо­
раларни таклиф қила олди, холос. Лейбористлар етакчиларининг 
руҳий жихатдан толиққани сезилиб турарди. Вильсоннинг 1976 йил 
16 мартида Бош вазир лавозимидан кетиш тўғрисидаги қарори ку- 
тилмаган ҳодиса бўлмади.
Бош Вазир лавозимини эгаллаган Жеймс Коллагэн бюджетни 
теж аш сиёсати га бутунлай ўтиш, инфляцияга карш и чораларнинг 
нуфузини ош ириш , миллийлаш тириш реж аларидан бутунлай воз 
кечишни маълум килди. 70- йилларнинг иккинчи ярмида Буюк Бри- 
танияни норозилик намойиш лари курш аб олган эди. Намойиш лар 
туфайли ш ифохоналар, транспорт, почта ва ёнгинга карши кураш 
хизмати вақти-вақти билан ишламай қоларди. М еталлурглар, шах- 
тёрлар, автомобилсозлар, ҳайдовчилар ва тем ирйўлчилар касаба 
ую ш малари мехнат ш ароитларини яхш илаш учун биргаликда на­
мой иш га чиқишди. Уюшган фаол иш чилар харакати ойлик маош- 
ларни ош ириш талабларида энди саноат корхоналарининг давлат то­
монидан қўллаб-қувватланиш ини, тўли қ бандликни таъминлаш ни,
94


соликка тортиш тизимини узгартириш ни, импорт устидан к а л и к
назорат ўрнатиш ни талаб килиш га ўтдилар. Ҳукумат, қийинчилик 
билан бўлса-да. касаба ую ш маларининг сиёсийлаш увини ва энг ра­
дикал чикиш ларини бартараф этиш га уринди. Ҳукмрон партиянинг 
обруси туш ганлигипи 1977 йил май ойидаги муниципал сайловлар 
натиж алари хам кўрсатди. Унда куп овоз билан консерваторлар пар­
тияси галаба козонди.
Ф укаро тиичлигига нафакат тред-ю нионлар радикал канотининг 
чикиш лари, балки напионалистик (миллатчи) ва террористик таш - 
килотларнинг харакатлари хам -хавф соларди. 70- йилларнинг 
ўрталаридан бош лаб сепаратистик шиорлар остида Ш отландия ва 
Уэльсда норозилик харакатлари кўпайди. Олдини олиш чораси си­
фатида хукумат экспертлари Уэльс ва Ш отландия автономия (мух- 
торияти)сини кенгайтириш лойихасини тайёрлаш ди. Унда, таълим. 
тиббий хизматлар, йўл ва уй-ж ой курилиши, экология сохасида ан- 
чагина ваколатларни махаллий идора органларига топш ириш кўзда 
тутилган эди. 1975 йил ноябрида хукуматнинг юқоридаги лойиҳаси 
“О к китоб” номида эълои килинди. А ммо 1976 йилда Коллагэн 
хукумати Парламентга анча янгиланган конун лойихасини такдим 
этди. Унда Ш отландия ва Уэльсда махаллий конун чнкарувчи таш ки- 
лотларни таъсис этиш кўзда тутилган эди. Бу эса кўзланган ислохот 
м охи яги ни тубдан ўзгартирди.
Ш отландия ва Уэльсда махаллий хукумат органлари ваколати- 
ни кенгайтириш гояларини рад этмаган холда. консерваторлар ва 
лейбористлар партияларининг кўпгина сиёсатчилари бундай дара- 
жадаги радикал ўзгариш ларнинг тўгрилигига шубха килиш арди. 
Қонун лойихасининг умумпалатадаги мухокамаси бир ярим йилга 
чўзилди. Ф акатгина миллий партияларга мансуб депутатларнинг 
овозлари хисобига, хукумат 1978 йилдагина “деволю циялар” (м ар­
казий хоким иятнинг хукмронлиги сакланган холда киролликдаги 
айрим миллий худудларга (субъектларга) ўзини ўзи бошкариш 
хукукларининг берилиш и) хакидаги билларнинг маъкулланиш ига 
эриш дилар. А мм о уларнинг хаётга татбик этилиш и бевосита Ш от­
ландия ва Уэльсдаги референдумларга боглик эди. Улар ижобий на­
тижа бериш и учун рўйхатга олинган сайловчилар 40% ининг овозла­
ри керак эди. 1979 йил бош ида бўлиб ўтган референдум лар Коллагэн 
Хукумати учун ж иддий маглубият келтирди. “Д еволю ция'’ни У эльс­
да яш овчиларнинг атиги учдан бир кис ми ва ш отландияликларнинг 
40% игина кўллаб-кувватлаш ди.
95


Ш имолий Ирландияда хам вазият кескинлаш ди. Британия харбий 
кучлари фақатгина куичиликни таш кил этувчи протестаитларии 
қўллаб-қувватлаб, хатога йўл қўйди. П ротестант ультрачилари, асо­
сан, католиклар яш айдиган кварталларда чиқиш лар таш кил этиш ар 
ва бу намойиш лар кўпиича қонли тўқнаш увлар билан якун топар­
ди. У з навбатида, католик-экстремистик таш килотлар Британиянинг 
хукукини химоя килувчи органларга ва протестант ж амоалари етак- 
чиларига хужумлар ую ш тириш ни давом эттирди. 1975 йилда ИРА 
таркибидан Ирландия Миллий озодлик армиясини (ИМ О А) таш кил 
этган радикал гурух аж ралиб чикди. ИМ ОАнинг вазифаси Ирлан­
дия Реснубликасига қўш илиш эмас, балки О льстернинг мустакил 
бўлиш ига эриш иш ва уни ‘‘марксистик-ленинистик ишчи-дехкон 
республи каси ’га айлантириш дан иборат бўлди. 1978-1979 йиллар­
да Ирландия экстремистлари Британиянинг кўзга кўринган сиёсат 
арбобларига карши индивидуал террор тактикасига ўтиш ди. Бунга 
жавобан, хукумат репрессиялар (қатагон)ии кучайтирди. Ольстерда 
юз бераётган инсон хукукларини поймол килиш холатлари Европа 
судини бефарк қолдирмади. 1978 йил январида Европа суди инглиз 
нолициясини махбусларга нисбатан гайриинсоний ва хукукини кам- 
ситувчи муносабатлари учун айблади ва ундан барча жавобгарликни 
ўз зиммасига оладигаи карор кабул қилиш ини талаб этди.
1977 йил ёзида Коллагэн хукумати ж ар ёкасига келиб колди. 
Қўш имча Парламент сайловларида 8 та депутатлик ўрнини йўқотган 
лейбористлар ж ам оалар палатасида мутлоқ кўпчиликни қўлдан бой 
берди. Коллагэн Либерал партия етакчиси Д эвид Стил билан Парла­
мент фракцияларининг биргаликда харакат килиш лари тугрисидаги 
Ш артномани тузиш га муваффақ бўлди ва хукумат инкирозини бар­
тараф этди. Либераллар билан имзоланган пакт баркарор сиёсатни 
давом эттириш имконини берди. Бунинг натижасида нархлариииг 
ўсиш суръатларида кескин пасайиш кузатилди. 1978 йилда инфля­
ция 8% гача пасайди. Норозилик намойиш лари хам бирмунча ка­
майди. Кенг микёсдаги миллийлаш тириш ва даромадларни кайта 
таксимлаш лойиҳаларидаи воз кечиш ишбилармонлар доирасида 
лейбористлар таъсирини кучайтирди.
1978 йил кузида сиёсий вазият яна кескинлаш ди. 1978 йил сен ­
тябрида бўлиб ўтган Британия тред-ю нионлари конгресси хукум ат 
сиёсатига карши резолюция ни кабул килди. Кейинги ойларда ўта та- 
жовузкор норозилик намойишлари бўлиб ўтди. Оммавий норозилик- 
лар ва кўп сонли никетлар мамлакатдаги баркарор вазиятни бузди.
96


Ахлат таш увчиларнинг иш таш лаш лари натижасида ш аҳарлар куча 
ва майдонлари ахлатдан тулиб кетди. Дафн килиш ва шош илинч 
тиббий ёрдам хизматлари хам иш таш ладилар. 1978 йил охирига ке­
либ омма о рас идаги норозилик энг юқори нуқтагача кўтарилди.
1978 йил октябрида Д. Стил Л ибераллар партиясининг лейбо­
ристлар билан биргаликда харакат килиш тугрисида 1977 йилда ту­
зилган пактдан чиққанини эълон қилди. Коллагэннинг Парламентни 
таркатиб. навбатдан таш кари сайловлари и утказиш дан бош ка чора­
си колмади. Бу сайловлар 1979 йил 3 май и да утказилди. С айловчи­
ларнинг 43.9% и консерваторларни ёқлаб овоз берди. Бу уларга 339 
депутатлик мандатларига эга бўлиш ва ж амоалар палатасида м утл о к 
кўпчиликка эриш иш имконини берди. Лейбористларни сайловчи­
ларнинг 39,6% и (ж амоалар палатасида 268 ўрин) куллаш ди. Л ибе­
раллар ихтиёрида 11 та депутатлик ўрни колди. Миллий партиялар- 
нинг фракциялари сони хам камайиб кетди.

Download 16,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   105




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish