Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги


Буюк Британия XX аернмнг 70- йиллари бош ида



Download 16,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet27/105
Sana24.02.2022
Hajmi16,26 Mb.
#221521
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   105
Bog'liq
Eng yangi tarix (1945-2010 yillar) Kichkilov H.

Буюк Британия XX аернмнг 70- йиллари бош ида.
Э. Х итнинг “янги консерватизм и”
Консерваторлар нартияси мухолифатда бўлган даврида унинг 
мафкуравий доктринаси ва таш килий тузилиш и тубдан ўзгарди. 
Бу йўналиш даги биринчи кадам партия рахбарини сайлаш хуқуқи 
Парламентдаги партия фракцияси депутатларига берилиш и бўлди. 
Бундай сайловлар илк бор 1965 йилда бўлиб ўтди. Асосий кх раш уч 
номзод ўртасида бўлиб ўтди: Эдвард Хит, Редж инальд М одлинг ва 
Энок Пауэлл. Ҳар учала сиёсатчи хам 50- йилларнинг бош ида пар­
тия орасида “Ягона мил л а т ' номли гурухни тузиш билан танилган 
консерваторлар янги авлоди вакиллари хисобланар эдилар.
1966 йилги сайловлардаги маглубиятга карамасдан, консерва­
торлар нартияси аста-секин ўз мавқеларини мустахкамлаб борди. 
1967 йилдан бош лаб, у хукумат махаллий органлари ва Парламент- 
га қўш имча сайловларида кўпроқ м уваффақиятларга эриш ди. Аммо 
партиянинг рахбариягидаги ахвол тобора кескинлаш иб бораёт­
ган эди. Кескин тўқиаш ув 1967 йилда рўй берди. Унда “ 1922 йил 
қўмитасидаги"’ “орка курсичилар” “нархлар ва даром адлар” сиёсати- 
га қатъий қарши чиқиш ди. Аммо Хит, М одлинг ва М аклеодлар, ак- 
синча, хукум атнинг бундай сиёсатини қўллаб-кувватлаш ди. Бунинг 
натижасида Хит партия раҳбари Э. Д ью Каннинг лавозимидан чет- 
лаш иш и ва унинг ўрнига ўзининг тарафдори А. Барбар тайинлани-
87


шига эриш ди. 1967 йилда “яш ирин кабинет” таркибидан тори “эски 
гвардиячиларининг" охирги вакиллари хам четлаш тирилди.
Консерваторлар партиясининг рахбарият идаги ихтилофлар Хит­
нинг шахсий обрўсини анча туш ириб ю борди. 1970 йил январ ойида 
ижтимоий фикр сўрови иатиж асига кура, сайловчиларнинг 44% и 
Хитни ёмон рахбар деб ва факат 3 1% и яхш и рахбар деб бахолаш ган. 
1970 йилги П арлам ент сайловларидаги галабасидан суиг Х ит хавф­
ли ракибларни йукотишга кириш ди. Хукумат таркибига Д ью Канн 
ва Пауэллар киритилмади. Р. М одлинг ўзининг илгариги обрўсини 
йўкотди. 1972 йилда эса хукуматдан умуман четлаш тирилди. 
Я. М ак-леод Молия вазири лавозимини эгаллади, аммо бир ой- 
дан сўнг оламдан утди. М ахкамадаги асосий мавкеларни Х итнинг 
содик тарафдорлари эгаллаш ди. Янги хукумат таркибини К. Жозе 
ва М. Тэтчерлар рахбарлигидаги партия ўнг қанотининг кам сонли 
вакиллари эгалладилар. Сайловдаги галабадан куп утм асдан ,-Х ит 
ва партиянинг П арламентдаги ф ракцияси ўртасида хам яхш и муно- 
сабатлар урнатилмаганлиги маълум бўлди. Вақт ўтиш и билан Х ит 
хукумат сиёсати м асалаларида Парламентдаги партия фракцияси 
билан умуман маслахатлаш май куйди.
П арламент ислохоти давлат бош каруви ти зим идаги таш килий 
янгиланиш лар билан бирга утказилди. Х итнинг рахбарлик даври­
да вазирликларнинг тузилиш и янада ойдинлаш ди ва уларнинг сони 
камайтирилди. Х укуматнинг молиявий сохадаги ваколатлари ош и­
рилди. Ҳ укумат хар йили махаллий ҳоким ият органлари молиявий 
холатини таф тиш (ревизия) килиш ва “ нотугри хараж атлар” учун 
кенгаш аъзолари ва бош ка мансабдор шахслардан ж арим а уидириш
хукукига эга булди. М ахаллий бош карув тизим ининг узи эса 1972 
йилдаги конунга мувофик анча тартибга солинди. Графликлар сони 
кискартирилиб, уларнинг худудлари катталаш тирилди. М ахаллий 
хоким ият ваколати барча дараж аларда кенгайтирилган ва унифика- 
циялаш тирилган (бир ш аклга келтириш ) эди. 1972 йилдаги конунга 
мувофик, махаллий ижрочи хоким ият рахбарлари вазифасини ўтаб 
келган кенгаш лар рахбарларининг ваколатлари бироз кенгайтирил­
ган эди.
Д авлат бош карувининг ислохоти Англия хам да У эльсга 
тааллукли бўлди. Қийинчилик, ўзига хос маьмурий тузилиш га эга 
бўлган Ш отландия ва Ш имолий Ирландияда ю зага келди. Олдинги 
лейборис-тик хукуматдан фаркли ўларок Хит бу м интақалар ўзини- 
ўзи бош кариш хукуки берилиш ини хохламади. Ш отландияда маъму-
88


рий ислохотларни ўтказиш иши тўхтатилган эди. 1972 йилдан бош ­
лаб Ш имолий Ирландияда Лондоннинг тугридан-тугри бошкарув 
жорий килинган эди. М ахаллий хукумат барча ваколатлардан махрум 
килинди. Ш имолий И рландиянииг сиёсий мухторияти расман бекор 
килинмаган булса-да. унинг худудида фавкулодда конунчилик амал 
кила бош лади. Унинг мазмуни ни 1973 йилдаги “ Ш имолий Ирлан­
дия тўғрисида”ги ва 1974 йилдаги “Терроризмнинг олдини олиш 
ту гр и си д а'ти конунлар таш кил килди. Ф авкулодда конунчиликнинг 
терроризм га карши кураш га каратилгаи фаол пяти бутун Бирлашган 
кироллик худудига ёйилди.
Кадъий чораларнинг курилиши О льстер муаммосини хал 
килолмади. Ш имолий Ирландиядаги Британия харбий кисмлари оз- 
чили кии таш кил этган католиклар томонидан боскинчилар армия­
си сифатида кабул килинди ва террористик харакатлар ниш онига 
айланди. Ижтимоий кайфиятни кескин ўзгартирган ҳодиса 30 де- 
кабр 1972 йилда булиб утган “конли якш анба’- булди. Унда инглиз 
кўш инлари кўзгалган католикларга карата ут очди ва Лондондерри- 
да 13 киш ининг ўлимига сабаб бўлди л ар. Ғазабланган олмон бунга 
ж авобан Дублиндаги Британия элчихонасига бостириб кириб, у ни 
бутунлай ёкиб юборди. Ш ундан кейин Ирландия Республикаси А р­
мияси (ИРА) суд \ тузиш дан катъияп бош тортди ва амалда инглиз 
хукумати га карши террористик уруш ни бош лади. Ф акат 1972-1975 
йилларда Ш имолий Ирландияда 475 киши улдмрилди. Кескинликни 
бартараф этиш максадида Британия Хукумати мамлакат тарихида 
илк бор референдум утказиш га карор килди.
1973 йил 8 мартда Ш имолий Ирландия фукаролари га Ольстер- 
нинг Бирлаш ган кироллик таркибидан чикиб. Ирландия Реслубли- 
касига кўш илиш ига нисбатан уз муносабатини билдириш имкони 
берилди. А ммо реф ерендум нинг сиёсий самараси нихоятда паст 
булди. Куичиликни таш кил этган протестантлар аж ралиш га карши 
чик,ти, озчилик бўлган католиклар эса референдум га бойкот эълон 
килди.
Буюк Британия ва Ирландия хукуматлари Ольстер муаммосини 
ечиш учун сўнгги марта 1973 йилнинг декабрида уриниб кўришди. 
М узокара Саннингдейл Ш артномасини тузиш билан якунланди. На­
тижада Ирландия Республикаси ва Ш имолий Ирландиянииг вазирла- 
ри ва Парламентларидан иборат давлатлараро маслахат органи - Ир­
ландия Кенгаши тузилди. Аммо бу Ш артноманинг ратификацияси 
протестант экстремистларнипг ч и киши туфайли пучга чикди.
89


М. Тэтчер раҳбарлигида таълим соҳасида ислоҳот ўтказилди. 
Таълим муассасаларига таълим жараёни мазмунини танлаш ва 
унинг ш аклларини белгилаш бўйича тўла эркинлик берилди. Тэтчер 
ўқувчиларнинг қобилияти ва имкониятига асосланган энг диф ф ерен­
циал (индивидуаллаш ган) таълим моделини жорий қилмоқчи эди. 
Унинг фикрича, хусусий таълим муассасалари давлат мактаблари- 
ни бутунлай сиқиб чиқара олмайди, аммо улар таълим тизим ининг 
элитор (нуфузли) қисми бўлиб келиши керак. Давлат мактабларига 
келсак, уларни таъминлаш учун ажратиладиган бюджет маблағлари 
кескин камайтирилди. Олий мактабларда хам бу харажатлар камай­
тирилди. аммо бу талабалар сонининг кескин пасайиш ига олиб кел­
ди. Консерваторлар таълим соҳасини коммерциаллаш тириш га (ти- 
жоратлаш тириш га) ўтказиш хакида очиқчасига гапирмасалар-да, 
бирок амалда бунга тўла ш ароит яратиб берилди.
И қтисодиётни либераллаш тириш (эркинлаш тириш ) бўйича Хит 
хукумати солиққа тортиш тизимини ислох қилиш чораларини кўриб 
чикди. Тўгри соликларни камайтириш ва эгри соликларни ошириш 
иқтисодиётнинг “реал сектори”ни рағбатлантириши, саноат иш лаб 
чиқариш ига қўйилган сармоялар рентабеллигини (сам арадорлиги­
ни) ошириш керак эди. Ҳар бир фунт стерлингдан даромад солиги 
микдорини б пенсдан камайтириш самарали натижа берди. Бу 
сўигги 11 йил ичида биринчи марта ам алга ош ирилди. Ахолининг 
энг кам таъминланган қатлами (деярли 10 миллион киши) даромад 
солигидан умуман озод килинган эди. Йирик корпорацияларнинг 
олаётган фойдасига солинадиган соликлар ҳажми анча камайтирил­
ди. Комнанияларни алохида даромадларига қараб солиққа тортиш 
тизими ягона солиқ ставкаси билан алмаш тирилди. Бу эса энг са­
марали ва рақобатбардош ишлаб чиқарувчиларга аф заллик берди. 
Д астлабки сармоя қўювчилар учун солиқ имтиёзлари ош ирилди.
Тўгри, сармоя қўйишлар динам икасининг ўсиши иш ончсизли- 
гича колаверди. 1970 йилда ички инвестициялар олдинги йилги 
кўрсаткичдан 2,5% кўп эди. аммо 1971 йилда бироз оркага чекиниш
рўй берди. 1972 йилда эса сармоя қўйиш лар 1% га ош ди. Бундай 
вазиятда хукумат йирик инвестицион дастурларни ам алга ош ириш - 
га мажбур бўлди, бу эса саноатга сармоя қўйиш да давлат ҳиссасини 
50% (1964 йилда 45% )гача ош ириш ни талаб қиларди. Бу 1973 
йилдаёк ишлаб чиқариш 7% га ўсишини таъминлади. Аммо, шу би­
лан бир вактда. давлат карзлари хам ошиб кетди.
Британия иктисодиётига 70- йиллар бош ида рўй берган халкаро
90


валю та тизимини тубдан узгартириш хам салбий таъсир кўрсатди. 
Жахон молиявий бозорининглибераллаш уви Европа валюта худудига 
долларнинг босимини янада кучайтирди. Баркарор бўлмаган Брита­
ния молия бозори турли чайковчилик хужумлари учун кулай бўлиб 
колди. Бу эса инфляциянинг яна ўсиш ига сабаб булди. 1972 йил ию­
лида муомалага киритилган фунт стерлингнинг “эркин сузиши*’дан 
сўиг, унинг курси тез пасайиб кета бош лади. 1972 йил ноябрда Хит 
хукумати ўз иктисодий стратегиясини тубдан ўзгартириш и ва “ ин- 
фляцияга карши сиёсат”нинг янги боскичга ўтиш ини маълум килди.
Инфляцияга карши сиёсатнингф аоллаш увидан таш кари, хукумат 
яна саноат ишлаб чикариш ини фаол бош кариш га кайтиш га мажбур 
бўлди. М иллий манфаатлар учун мухим хисобланган сохалардаги 
хусусий корхоналарга субсидиялар (пул билан ёрдам) бериш тиклан- 
ди. Бу дотация (корхоналарга давлат томонидан согломлаш тириш
учун бериладиган пул маблаги) воситалари эса иш лаб чикаришни 
янгилаш учун эмас, балки бандлик дараж асини саклаб туриш учун 
ишлатилди. Натижада хукумат самарадорлик даражаси энг паст кор- 
хоналарни нафақат қўллаб-кувватлаш . балки уларни миллийлаш - 
тириш га (бу сиёсат “чўлок ўрдаклар”ни қўллаб-қувватлаш номини 
олди) мажбур бўлди. Қ иш лок хўж алиги сохаларига хам дотация 
аж ратилди. Хукумат фаоллиги саноат ишлаб чикариш ининг ўсиш 
динам икасини саклаб қолиш га имкон берди. Аммо жахон бозори­
да Буюк Британия позицияси ём онлаш а борди. 1973 йилда унинг 
жахон экспортидаги улуши 6,6% гача пасайди.
Бундай ш ароитда Буюк Британиянинг ЕИҲга кўш илиш учун 
учинчи уриииш ининг муваффакиятли бўлиш и катта ахамият касб 
этди. 1973 йил 1 январдан бош лаб Буюк Британия, Дания ва Ирландия 
Европа Иктисодий Ҳ амж ам иятининг гўла хукукли аъзоларига айла- 
ниш ди. А ммо бирлаш иш нинг иктисодий самараси узок истиқболда 
намоён бўлиш и мумкин эди. Ҳозирча Британия Ҳукуматига жиддий 
ён босиш лар, жумладан, инглиз ички бозорида киш лок хўжалиги 
махсулотларига нархларни анча ош ириш , Ҳ амдўстлик мамлакатлари 
билан тузилган савдо келиш увларини ЕИҲ талаблари асосида кайта 
кўриб чикиш , халкаро савдода захира валютаси сифатида фунт стер­
лингдан фойдаланиш дан воз кечиш. Е И Ҳ бю дж етига Буюк Британия 
аъзолик тўловининг микдорини ош ириш кафолатларини бериш га 
тўгри келди. Натижада Британиянинг “Умумий бозор’т а кўш илиш и 
бош ида мамлакат тўлов балансининг яхш иланиш ига эмас, балки 
ём онлаш увига олиб келди.
91


1971 йил охирида Британия иқтисодиёти яна бир жиддий 
имтиҳонга дуч келди. Нефть инкирози - “ёнилги ш оки” деб аталган 
инқироз иқтисодиётни хасталантириб қўйди. Октябр ойида ОПЕК 
нефтнинг хар баррели нархини мисли кўрилмаган дараж ада-3 дол- 
лардан 18,65 долларгача ош ириш хакида карор кабул килди. Бу 
Еарб мамлакатлари иктисодиётиии глобал ёнилги инкирозига дучор 
қилди. Ёнилғи инқирози билан боглик бўлган харажатларни ош и­
риш халқ хўж алигининг барча сохаларида махсулот таниархининг, 
шунингдек. улгуржи ва чакана савдо нархларининг кескин ош иш ига 
олиб келди. Сотиб олиш қобилияти ва талабнинг пасайиш и хамда 
инвестициянинг камайиши инқирознинг чуқурлаш иш ига сабаб 
бўлди.
У зининг нефтга бўлган эхтиёжининг 2/3 қисмини У рта Ш аркдан 
импорт қиливчи Буюк Британия инқироздан катта талоф ат кўрди. 
Бу вазиятда Хит навбатдан таш кари П арламент сайловларини 
ўтказиш га қарор килди.

Download 16,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   105




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish