Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги



Download 16,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/105
Sana24.02.2022
Hajmi16,26 Mb.
#221521
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   105
Bog'liq
Eng yangi tarix (1945-2010 yillar) Kichkilov H.

“Ў згариш лар ш амоли”
Иден ўз ихтиёри билан истеъф ога кетган дан кейин (1957 йил 
9 ян вар), коисерватив партия рахбарилиги лавози м и ни эгаллаш
учун Батлер ва М акм иллан н ин г имкониятлари тен г эди. М ак- 
м илланни қўллаб-қувватлаган партиядаги обрўли тори лар фикри 
хал килувчи роль ўйнади. Улар М акм иллан н ин г п артияга бош 
бўлиш ини хоҳладилар. Горальд М акм иллан давлат си ёсатини
74


ўзгарти ри ш тараф дори эди. У “ў зга р и ш лар ш ам оли " ш и ори ни
эълон килди.
М акмиллан хукумати ижтимоий с и ё с а т и анча фаоллаш тирди.
By нафакат мафкуравий там ойилларга, балки янги макроиктисодий 
стратегияга асосланган эди. 1957 йилда Британия Ҳукумати фао- 
лиятида икки асосий йўналиш кўзга таш ланди: ижтимоий бюджет 
дастурлари кенг кўлам ининг саклаб колиниш и ва банк фоизлари 
дараж асини ош ириш хамда ғазнани тўлдириш максадида давлат 
кимматли когозлари кийматини кескин кўтариш . Аммо охирги бир 
ярим-икки йил ичида иктисодий вазият анча ёмонлаш ди. Сувайш 
инкирозидан кейин ёмонлапп ан вазият дунё бозорига хам салбий 
таъсир кўрсатди. М акмиллан хукумати “ киммат кредит" сиёсатидан 
воз кечишга мажбур бўлди.
Ф оиз ставкалари пасайиш и билан бирга, олиб борилган фаол иж­
тимоий сиёсат 1950-1960 йилларда иш билармонлик фаолиятининг 
кескин фаоллаш иш ига олиб келди. Бундай кулай вазиятда консер­
ваторлар 1959 йил сайловларида ишончли ғалабани кўлга киритди- 
лар. 49.4% сайловчилар коисерваторларни, 43,2.7% и эса либералларни кўллаб-қувватлади. Ж амоалар палатасида 
хам торилар ихтиёридаги мандатлар лейбористларникига Караганда 
100 тага ортиқ эди. Хукумат тўла ишончни кўлга киритди. аммо 
1960-1961 йиллардаёк инфляциянинг кескин усиши даврида унинг 
ахвол и яна ёмонлаш ди.
Иктисодий ахвол ём онлаш увининг бевосита сабабчиси фунт 

стерлинг мавкеини пасайтирган халкаро валюта 
бозоридаги 
кенг кўламли чайковчилик эди. А ммо бу, ўз навбатида, Британия 
иктисодиётидаги чукур ички номутаносибликларнинг хам натижа- 
си эди. Урушдан кейинги даврдаги муваффакиятларга карамасдан, 
Буюк Британия саноатининг ихтисослаш иш дараж аси, технология 
билан таъминланиш кўрсаткичлари сохасида Америка, Германия 
ва Я пониядан кейинги ўрииларда эди. Унда махсулотлар таннархи 
хам ю кори эди. Британия иқтисодиётининг олдинги давридаги етак- 
чилари - мустамлакачи хомашё м онополиялари тез суръатларда ўз 
мавқеларини бой бера бош лаш ди.
1961-1962 йилларда “Тўхта, харакат кил!" сиёсати доирасида 
М акмиллан хукумати мавжуд иктисодий ахволни “ музлатиш " бўйича 
кадам таш лади. Англия банкидаги хиеоб ставкаси яна ош ирилди, 
солик ва бош ка тўловлар кўпайтирилди, кредит бериш чекланди, 
бюджетнмнг хараж ат кисми қискартирилди. Британия Ҳукумати
75


томонидан “Тўхта, ҳаракат қил!” тактикасининг қўллаиилиш и дунё 
бозорида рақобатга дош берувчи йирик ишлаб чиқарувчиларнинг 
солиқ ва молиявий жихатдан қўллаб-қувватлаш лари билаи бирга 
кечди. Бу масаланинг ечилиш ининг сиёсий жиҳати ҳам бор эди. Янги 
иқтисодий вазиятда Бую к Британиянинг собиқ мустамлакалар билан 
муносабати ва унинг Европа интеграцияси жараёнига қўш илиш и 
катта роль ўйнарди.
Конссрваторларнинг янги хукумати ҳам олдинги ҳукуматлар сиё- 
сати натижасида юз берган ҳолат билан ҳисоблаш май, “совуқ му- 
носабатлар уруш и”ни, зўравонлик сиёсатини давом эттирди. Англия 
манфаатлари АҚШ га янада бўйсундирилди. 1957 йил мартда Бермуд 
оролларида ўтган Бош ГЗазир М акмиллан билан АҚШ Президенти 
Эйзенхауэрнинг учраш увида А Қ Ш нинг Яқин ва Ўрта Ш аркдаги сиё­
сатини кўллаб-қувватлаш, Англия ҳудудида ўрта радиусдаги А м ери­
ка ракета қуролларини жойлаш тириш ва ядро қуроллари синовини 
давом эттириш тўгрисида келишиб олинди. Англия Ҳукумати янги 
ҳарбий дастурни қабул қилди. 1957 йил 15 майда Тинч океанидаги 
Рождество ороли районида биринчи водород бомбани нортлатди.
1957 йил октябрда Ваш ингтонда М акмиллан билан Эйзенхауэр 
янгидаи учраш иб, ғарбий давлатларнинг янги типдаги қуроллар иш ­
лаб чикариш ишини координация килиш ва бу қуролларни НАТОга 
кирган мамлакатлар. т у жумладан. Англия ҳудудига жойлаш тириш
тўгрисида келишиб олинди. 1958 йил февралида АҚШ ва Англия 
ўртасида “Англия ҳудудида Америка ракета қуроларини ж ойлаш ­
тириш тўғрисида” Битим тузилди. I960 йил ноябрида Холи-Лох 
кўрфази (Ш отландия) “ Полярис" ракетаси билан қуролланган Аме­
рика атом сув ости кемаларига топш ирилди. Америка самолётлари 
водород қуроллари билан Англия ҳудуди устидан учиб ўта бош лади.
Англия Ҳукумати Аденауэр хукуматини фаол суръатда қўллаб- 
қувватлади. Икки томон ўртасида яқин алоқалар ўрнатилди. 1961 
йил мартида ГФ Рнинг Англиядан қуроллар сотиб олиши эвазига 
‘Т Ф Р Бундесверига Англия ҳудудида “маш қ учун базалар” берили- 
ши тўғрисида”ги Битим имзоланди. Айни вақтда, Англия Хукумати 
Буюк Британиянинг ш имолидаги “Скапа-Флоу” кўрфазини ГФР 
Ҳ арбий-денгиз кучларига топш ириш га карор қилинди.
Ш у билан бирга, жахон капиталистик бозорида рақобат кучая 
борди; айниқса, 6 давлат иш тирокида 1957 йил мартида ГФ Р ва 
Ф ранция бош чилигида тузилган “ Европа иқтисодий хамкорлиги” 
(“Умумий бозор") Англиянинг ж иддий рақобатчиси бўлиб чикди.
76


1959 йил ноябрида 7 давлат иш тирокида Англия бош чилигида ‘"Ев­
ропа озод савдо ассоцияцияси” тузилди. Бу бир-бирига карш и ик- 
кита давлат моиополистик ую ш маси эди. Англия бир неча марта 
“Умумий б о зо р 'та кўш илишга уринди. Бунда Ф ранция ва “Умумий 
бозор”нинг бош ка давлатлари карши чикди. Англиянинг “Умумий 
б о зо р 'т а кириш и, аввало, унинг иктисодиётига путур етказарди ва 
Европадаги рсакцион кучларга янада ж иддий ён босиш бўларди. 
Ш унинг учун мамлакат суд кучлари буи га карши чикдилар.
Англия А Қ Ш билан янада кўпрок яқинлаш ди, ундан хатго “ Поля- 
рис” ракеталариии сотиб олиб, “мустақил” ядро ку рол и га эга бўлиш 
йўлига ўтди. Бунда АКШ ш артларини кабул килиб, А К Ш га янада 
карам булиб колди. С овет хукуматининг таклиф и ва кенг жамоат- 
чилик тал аби билан. 1959 йил ф еврал-м арти д а Англия Бош Ва- 
зири Г. М акмиллан уз Ташки ишлар вазири билан М осквага визита 
бўлди. Икки томон муносабатларида янада бирмунча силж иш юз 
берди. Шу йилнинг май ой и дан 5 йил муддатга А н глия-С овет сав­
до Би там и имзоланди. Англия ХХР, КХДР, ВДР билан таъқиқланган 
савдони бирмунча жойлаш тириш га мажбур бўлди.
М акмиллан 
хукумати 
М исрга 
карши 
килинган 
авантюра 
сабокларидаи хул ос а чикармай, Ш арк мамлакатларида зўравонлик 
сиёсатини давом эттирди. Яманга карши уруш харакатлари давом 
этди. Шу йил и август ойида Уммонни босиб олди.
Англия Хукумати 1958 йил кузида Сурияга карши агрессияни 
тайёрлаш да, халкаро муносабатларни янада кескинлаш тириш да 
АҚШ Хукумати га ҳам роҳ бўлди. Бирок Сурияга карши караси л ган 
фиги а барбод этилди. 1958 йил и юл и да Ирокда бўлган революция 
Англия ва, умуман, халкаро империализм позиция сига берилган 
янги, ж иддий зарба бўлди. Англия АҚШ билан биргаликда Ирокка 
карши агрессияни ую ш тириш максадида ўш а вақтда Иорданияга 
харбий интервенция килди. Интервенция барбод бўлди. О сиёда эса 
кўп йиллардан бери давом этган миллий озодлик кураши натижаси­
да “М иллатлар хамкорлиги" рамкасида М алайя Ф едерацияси 1957 
йил а в густи да мустақилликка, С ингапур эса 1958 йил январда ички 
автономияга эриш ди. 1957 йил мартида 1948 йилги А нглия-И орда- 
ния Тенгсизлик Ш артномаси бекор кил и иди.
Африкада 1957 йил мартида Олтин Қ иргок Гана номида мустақил 
давлатга айланди. Англия “ цивилазаторлари” мажбуран ён босиш 
билан бирга, террор йўли билан тез емирилиб бораётган мустамла- 
качиликни саклаб кол и ш га зўр бериб уриндилар.
77


Лекин миллий озодлик ҳаракатларининг авж олиб бориши Англи- 
яни. уларнинг М акмиллан бош лиқ хукуматини яна ён босиш га маж­
бур этди. 1959 йилда Танганьикада баъзи конституцион ислоҳотлар 
ўтказди ва 1961 йил декабрида мустақилликка эришди. 1960 йил 
апрслида Сьерра-Леоне, 1960 йил сентябрида Кипр, 1960 йил ноябри­
да Нигерия ва сўнгги йилларда бир қатор мустамлака мамлакатлари 
мустақилликка эришди. Масалан, Уганда 1962 йил мартида ички авто­
номияга. шу йилнинг октябрида эса мустақилликка эришди.
50- йиллардаги Британия мустамлакачилик империясининг парча- 
ланиш жараёнининг орқага кайтмаслиги аниқбўлди. М акмиллан тори- 
лар нартияси рахбарларидан бири бўлиб, бу сохада ўзгаришлар амалга 
ошириш кераклигини таъкидлади. “Ўзгаришлар шамоли" шиорининг 
ўзи мустамлакачиликдан кейинги даврдаги реал вазиятни тасвирлаш 
учун ишлатиларди. I960 йилдаёқ М акмиллан хукумати Африка мам- 
лакатларига нисбатан “охисталик ва либерал ривожланииГ сиёсатини 
қўллашга бел боглаганини эълои килди. Бунда Буюк Британиянинг 
хукмронликни кора танлиларга топширган холда, Ш аркий ва Марка- 
зий Африкадан секин-аста кетиши кўздатутилган эди.
Британия Хукуматининг харакатлари доим хам мустақилликка 
эриш ган мамлакатларда янги ижтимоий тузумнинг ю зага келиши 
билан бирга рўй берувчи миллатлараро ва ирклараро тўқнаш увларни 
бартараф эта олмасди. М асалан, Британия дипломатияси Нигерияда- 
ги ф укароликуруш и ни н голди ни ололмади. 1962 йилда мустамлака- 
чилар маъмурияти кетгандан сўнг, қабилалараро тўқнаш увлар нати­
жасида кон тўкиш лар содир бўлди. Кения учун эса энг ўткир муаммо 
нартизанлар харакати ва сиёсий террорчилик бўлди. Британия д и п ­
ломатияси М арказий Африкада жиддий маглубиятга учради. 1984 
йилда Лондон воситачилигида Малави (собик Ньясаленд), Замбия 
(собик Ш имолий Родезия) ва Ж анубий Родезияларни ўз ичига олувчн 
федерация тузиш хакидаги лойиҳа тайёрлангаи эди. Аммо Ж анубий 
Родезияда ок танли мухожирлар сиёсий хукмронликни тўла сақлаб 
қолишди. Натижада мамлакатда очиқ иркий тўқнаш увлар бош ланиб 
кетди. Ш у н гаўхш аш воқеалар I960 йилда ўзини мустакил д еб эъ л о н
қилган Ж анубий Африкада хам ривожланаётган эди.
Европа Ҳ амжамиятига Британия “Троя оти” кабул қилиниш ипинг 
асосий рақиби Ф ранция Президенти Ш. де Голл бўлди. У 1962 йил­
да М акмиллан билан шахсан учраш гаи найтида маълум қилдики, 
фақатгина Франция ва Британиянинг Европа ядро ку ролини яратиш 
борасидаги хамкорлигининг бош ланиш игина Буюк Британиянинг
78


‘‘Умумий бозор”га кириш ига асос бўла олади. Британия дипломати­
яси “Атлантик хамж ихатлик" сиесатини қўш илиш режалари йўлида 
курбон килиш га тайёр эмас эди. Буига ж авобан Ф ранция Буюк Бри­
таниянинг ЕИ Ҳ (ЕЭС)га кўш илиш и борасидаги хар кандай музока- 
раларга вето хукукини куллади.
М акмилланнинг дипломатик маглубияги шу кадар хавфли эдики, 
у хукуматнинг иктисодий стратегияси самарадорлигини шубха ости- 
да колдирди. Ҳ укумат инқирози М акмилланнинг каттиқ касал бўлиб 
қолиши вактига тўгри келди. Бундай вазиятда у истсъфога чикишга 
карор килди. 1963 йилда А лек Д углос Хьюм янги Бош Вазир бўлди.
А .Д углос Х ью мнинг Бош Вазир лавозимига келиши Британия 
давлатчилигининг хукукий базасидаги муҳим ўзгариш лар билан 
бой бўлди. Унга 1958 йилдаёк М акмиллан хукумати томонидан 
ўтказилган Лордлар палатасининг ислох килиниш и сабаб бўлди. 
Ислоҳотда ум рининг охиригача пэрлик уивони хақидаги Акт кабул 
килинган эди. Бундай унвоннииг берилиш ига шахсий хизматларнинг 
кадрланиши деб каралди. Ю кори палата хизмат кўрсатган сиёсатчи- 
лар ва маш ҳур ж ам оат арбоблари ҳисобидан тўлдириларди. Шу би­
лан. у ўзининг сиёсий қараш ларига мувофик замонавийлаш аётган. 
Британия ж амияти кўз олдида обрўлирок бўлаётган эди.
Кейинги кадам 1963 йилдаги пэрлар хакидаги Акт бўлиб, у М ак­
милланнинг энг охирги таш аббусларидан бири эди. Унда меросий 
пэр бўлганларга ўз ихтиёри билан бу унвондан воз кечиш хукукини 
бериш кўздатутилган эди. 1963 йилдаги пэрлик хакидаги А кттуф ай- 
ли пэр бўлган торилар партиясининг обрўли сиёсатчилари энг олий 
сиёсий лавозимга ўз номзодларини қўйиш лари мумкин эди. Лорд 
Х эйлш ем ва Лорд Дуглос Хьюм биринчилардан бўлиб бу хукукдан 
фойдаланиш ди. П эрлик хукукидан воз кечганларидан ксйин икки 
хафта ўтгач, Дуглос Хьюм Бош Вазир лавозимини эгаллади.
Икки собик лорд ва бошка партия раҳбарлигига даъвогарларнинг 
беллашуви торилар партиясидаги ички ўзгаришлар билан бир вактда 
рўй бераётган эди. Консерватив партиянинг анъаналарида хеч качон 
раҳбарни демократии йўл билан сайлаш кўзда тутилмаган эди. Тори- 
ларнингП арламентдаги фракцияси аъзоси Э. П ретимэннинг 1921 йил­
да айтган ибораси жуда машҳур бўлди: “Партиянинг буюк етакчилари 
сайланмади. Улар ўз-ўзидан танланади. Менимча, биз тантана билан 
раҳбарни сайлаш учун тўпланган кунимиз аянчли бўлади”. Аммо 60- 
йиллар бошларида торилар нартияси анча ўзгарди. Сиёсий сахнадан 
унинг “эски гвардияси”нинг кетиши билан, партия раҳбарияти ва
79


унинг Парламентдаги фракцияси вакиллари ўзларини жамиятнинг 
ўрта қатламига мансуб эканликларини уктира бошлашди.
1961 йилда рўй берган янги Бош Вазир номзодлиги борасидаги 
ички партиявий баҳс-мунозара консерватив партиянинг демократия- 
лаш увида ҳал қилувчи ҳодиса бўлди. Биринчи марта тори-парла- 
ментарийлар орасида энг мақбул ва номақбул номзодлар тўгрисида 
сўров ўтказилди. Парламент фракцияси ва партия фаоллари орасида 
Дуглос Хьюмнинг номзодини кўпчилик қувватламади. А мм о собик 
р а ҳ б а р - М акмилланнинг фикри хал килувчи бўлди. Партия ичидаги 
кескин баҳс-мунозаралар раҳбарият маҳкамаси обрўсига путур ет- 
казди.
Консерватив партиянинг сиёсий инқирози давлат бош қарув стра- 
тегиясида хам чуқур ўзгариш лар килиш зарурлигини кўрсатди. Чун- 
ки Британия иқтисодиёти ўсиш суръатлари бўйича Ғарб мамлакатла- 
ридан оркада қолаётган эди. 5 0 -60- йилларда Британияда саноат иш­
лаб чиқариш ининг ўсиш и йилига атиги 3% ни таш кил этган бўлса. 
бу кўрсаткич АҚШ да 4%, ГФР ва И талияда 7,4%, Португалияда 
6,2%, Испания ва Грецияда 7,5%. Я понияда 15,2% ни таш кил этди. 
Гарбнинг етакчи мамлакатлари ичида Буюк Британияда таълим да- 
ражаси энг паст кўрсаткичда эди. Мехиат бозорида малакаси паст 
бўлган иш чи-ходимлар кўп эди. Ихтисосликлар, мутахассисликлар 
ва сохалар бўйича ишчи кучига бўлган талаб ва таклиф нинг мое 
келмаслиги мамлакатнинг иқтисодий ривож ланиш ига тўскинлик 
қиларди.
60- йилларда Британия жамияти янги психологик муаммоларни 
хис этиш ига тўгри келди. Бу муаммолар, асосан. мустамлакачи­
лик империясининг парчаланиш и билан боглиқ эди. Инглизларни 
хаяжонга солувчи нарса кўпроқ ватаннинг халкаро обрўси туш иш и, 
буюк мамлакат мавқеини бой бериши эди. Ўсиш суръатларининг 
пасайиши, Г арб етакчи мамлакатлари сафининг иккинчи каторига 
туш иб қолиши хам таш виш лантирар эди. Яқингинада рақиб бўлган 
Германия, Япония. Италия каби мамлакатларнинг муваффақиятлари 
аламли эди. Буларнинг ҳаммаси учун жавобгарлик консерваторлар 
зиммасига юкланди. Лейбористларнинг консерваторларни “зое кет- 
ган ўн уч йил да айблаш лари чақириқ сифатида кабул қилинадиган 
вақт етиб келганидан дарак эди.
80


4- §. Бую к Б ри тан и я 60-70- йилларда.
“ Т е х н о к р ати я э р а с и ”

Download 16,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   105




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish