“ пул ва банклар

7.3. Ўзбекистон Республикасида инфляцион
жараёнларнинг ўзига хослиги 
збекистондаги инфляция бу мустақил Ўзбекистон
заминида вужудга келган инфляция эмас. Тарихан бу 
инфляция собиқ СССР да юзага келган. Бу
инфляциянинг умумий иқтисодий сабаби давлат
бошқарувида иқтисодга нисбатан сиёсатга кўп эътибор берганидадир.
Натижада ишлаб чиқариш суръатлари тушиб кетди. Товар камёблиги
яширин жараён бўлиб, товарларни ишлаб чиқариш учун кўп харажат
қилинсада (хом-ашёларнинг нархи юқорилиги туфайли) товарлар
паст баҳода сотилган. Фарқ давлат бюджетидан қоплана борган. 1992
йилнинг бошидан эркин баҳоларга ўтиш натижасида (озиқ овқат ва
ёқилғи ресурслардан ташқари) инфляция юзага отилиб чиқди ва тез
суръатлар билан ривожланиб кетди. 
Ў 

---

Пулнинг қадрсизланиш даражаси алоҳида олинган мамлакатда ҳар
хил бўлиши мумкин. Инфляция даражаси ривожланга н мамлакатларда
пастроқ; ва у тез ўтиши, иқтисодий жиҳатдан кам ривожланган
мамлакатларда унинг даражаси юқори, сурункали ва “даволаш” ҳам
к ўпрок вақт талаб қилиши мумкин. Масалан, 1971 - 1984 йилларда
баҳолар ўсиши суръатларни оладиган бўлсак, у ривожланган
мамлакатларда 4,9% дан (Германия), 71% (Жазоир) гача бўлса,
ривожланаётган мамлакатларда 8,5% дан (Хиндистон), 153% га 
(Аргентина) етган 
92
. Инфляциянинг намоён бўлиши ҳар бир
мамлакат иқтисодининг ривожланиш даражасига, миллий хўжалик 
фаолиятига ва хусусиятига, миллий анъаналарига, минтақавий, 
иқтисодий ва сиёсий ривожланиш хусусиятларига боғлиқ.
Ривожланган мамлакатларда инфляциянинг шароит ва омиллари ҳар
хиллигини ҳисобга олиб уни қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин:
Биринчи гуруҳга ривожланаётган Лотин Америка мамлакатлари -
Аргентина, Бразилия, Перу кабилар киради. Бу давлатларга
сурункали давлат бюджет дефицити, иқтисодий мувозанатнинг 
юклиги асосий ва оборо т фондлер қийматининг доимо индексация 
килиниши, миллий валюта курсининг чет эл валютасига нисбатан
тушиб бориши пул қадрсизланишининг омиллари ҳисобланади. Бу 
мамлакатларда сурункали бюджет дефицитини эмиссия ёъли билан
молиялаштириш натижасида йиллик пул қадрсизланиши бир неча
минг фоизга етиши кузатилган. Аргентина, Чили каби
мамлакатларда инфляция пул қадрини емириб ташлаши натижасида
оддий бирор товарни сотиб олиш учун бир неча миллион пул бирлиги
зарур бўлган. 1983 йилда июнгача, яъни муомалада эски песо
бўлганда Аргентинада бир жуфт туфли етти миллион песо, енгил
машина сотиб олиш учун бир неча миллиард песо керак бўлган. Бу
ҳол хисоб-китобларни олиб боришда, пул муомаласида жуда катта 
қийинчилик туғдирган. Бир неча марта ўтказилган деноминациялар
пул қадрсизланишини тўхтатишга асос бўла олмаган. Лотин
Америкаси мамлакатларида бўлган инфляция даражасини баҳолар
индексидан ҳам кўриш мумкин. Бу мамлакатларда баҳолар И 
ндекслари бир неча сонлардан иборат бўлган. Масалан, Чилида 1971-
1984 йилларда баҳодар индекси 842162 ёки бу кўрсаткич шу 
йилларда баҳолар 8,4 минг марта ошганидек, Аргентина учун шу 
индекс 436432250, бу баҳолар 436 минг марта ош ганини билдиради.
Юқоридаги жадвал маълумотлари кўрсати б турибдики, 1990 йилда
Никарагуада товарлар баҳоси 8500%, Перуда - 8291,5%, Бразилияда - 
2359,9% га ошган
93
. 
Иккинчи гуруҳ мамлакатлар: Колумбия, Эквадор, Венесуэла,
Эрон, Сурия каби мамлакатларда ҳам иқтисодий мувозанатнинг
ёъқлиги, молиявий сиёсатдаги камчиликлар - дефицитни молиялаштириш,
халқ-хўжалигига кўп кредитлар ажратиш инфляцияни бўлишини
таъминланмоқда. Бу мамлакатларда инфляция шиддатли характерга
эга бўлиб, баҳоларнинг йиллик ўсиши 30-40%. атрофида, баъзида
92
“1970 – yillarda dunyo mamlakatlarida inf. darajasi”- Fox News jurnalining 7-soni 
93
“1970 – yillarda dunyo mamlakatlarida inf. darajasi”- Fox News.jurnalining 7-soni 

---

ундан юқори булади. Инфляция суръатига қараб жамғармалар,
тўловлар бўйича индексация ўтказиб борилади, ишсизлик ошиб
бормоқда. 
Учинчи гуруҳга: Хиндистон, Индонезия, Покистон, Таиланд,
Филиппинлар каби мамлакатлар киради. Бу мамлакатларда
чекланган иқтисодий мувозанат мавжуд бўлиб экспортдан валюта
тушуми анча юқори. Йиллик инфляция суръати 5-20% атрофида ва
қисман индексация ўтказилиб турилади. Туртинчи гуруҳ давлатлар - 
Сингапур , Малайзия, Жанубий Корея, Бахрейн, Арабистонда -
иқтисодий мувозанатнинг мавжудлиги, инфляция суръатларининг
сустлигини кўрсатади. Бу мамлакатлардаги инфляция 2-6% ташкил
қилади ва уни судралувчи инфляция деб қараш мумкин. Бу 
мамлакатларда товарлар ва хизматлар баҳоси ошиши устидан
қаттиқ назорат олиб борилди
94
.  
Жаҳон молия инқирози шароитида пул-кредит сиёсатини амалга 
оширишнинг муҳим ҳусусиятларидан яна бири монетар 
индикаторларнинг нобарқарор бўлиши ҳисобланади. Масалан, Хитой 
Марказий банки 2007- йилда ҳисоб ставкасини 5 марта ўзгартирди, АҚШ 
Федерал захира тизими эса, 2007-2008- йилларда ҳисоб ставкасини 18 марта 
ўзгартирди.
95
Республикамизда 2013-йилда инфляция кўрсаткичи 6.8 фоизни, 2014-
йилда эса 6.1 ни ташкил қилиб ўтган йилга нисбатан 11%га камайган. Бу
эса мамлакатимизда олиб борилаётган иқтисодий тадбирларнинг
самараси ҳисобланади. 2015- йилда эса бу кўрсаткич 5.6 % ни ташкил 
қилиб 2014-йилга нисбатан 9 % га камайиб, юртимиздаги ишлаб
чиқариш, хизмат кўрсатиш чакана савдо алоқаларининг ошганидан 
далолат беради. Инфляция даражаси 2016 йил якунлари бўйича 5,6%ни 
ташкил этиб, қайта молиялаштириш ставкаси ҳам ўзгаришсиз қолдирилди, бу 
мамлакатимиз 
Марказий 
Банки 
томонидан 
ўрнатилган 
мақсадли 
кўрсаткичлар доирасидаги кўрсаткич ва ривожланаётгн мамлакат учун 
ижобий ҳолат ҳисобланади. Халқаро амлиётда инфляция даражасининг 2% 
бўлиши табиий ҳолат ҳисобланади ва иқтисодиётга хеч қандай салбий таъсир 
кўрсатмаслигидан далолат беради.
Халқаро андозалар одатда, ғарб мамлакатлари турмуш даражаси ва
менталитетига асосланган бўлади. Усгбу андозаларга биноан истеъмол
саватига кирган товар ва хизматларни ахоли 12 ой, 4 фасл бир хил
миқдорда истеъмол ва харид қилади. Марказий Осиё мамлакатлари
хусусий Ўзбекистон айрим мева-сабзавотлар йилнинг айрим ойларида
бозорда мавжуд бўлмаслиги мумкин. Инфлацион ортиқча талаб 
шароитларида давлат ўз харажатларини қисқартириб, солиқларни
оширади. Натижада талаб қисқариб, инфлация суръатлари пасаяди. Бироқ 
шу билан бир вақтнинг ўзида ишлаб чиқариш суръарлари ҳам 
чегараланади.