― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

 

SDR savati (09.01.2006 gacha) 

 

Valyuta 

Valyutan

ing 

SDR 

qiymatidagi 

miqdori 

Almashu

v  kursi  (SDR 

ga nisbatan) 

Pul 

bozoridagi 

foiz stavkasi 

Valyutan

ing 

SDR 

qiymatidagi 

ulushi (%) 

Yevro 

0.4260 

0.847503 

2.1494 

29 

Yen 

21 

0.006306

18 

0.0020 

15 

Funt 

sterling 

0.0984 

1.20193 

3.849086 

11 

Dollar 

0.5770 

0.673049 

0.93 

45 

 

 

 

 

SDR savati (09.01.2011 gacha) 

 

Valyuta 

Valyutan

ing 

SDR 

qiymatidagi 

miqdori 

Almashu

v  kursi  (SDR 

ga nisbatan) 

Pul 

bozoridagi 

foiz stavkasi 

Valyutan

ing 

SDR 

qiymatidagi 

ulushi (%) 

Yevro 

0.41 

0.837035 

13181 

34 

Yen 

18.40 

0.005961

8 

0.0020 

11 

Funt 

sterling 

0.0903 

1.21523 

14336 

11 

Dollar 

0.6320 

0.692165 

44652 

44 

 

SDR savati (10.01.2011 dan) 

 

Valyuta 

Valyutan

ing 

SDR 

qiymatidagi 

miqdori 

Almashu

v  kursi  (SDR 

ga nisbatan) 

Pul 

bozoridagi 

foiz stavkasi 

Valyutan

ing 

SDR 

qiymatidagi 

ulushi (%) 

Yevro 

0.4230 

0.862873 

0.6540 

37.4 

Yen 

12.1 

0.007811

42 

0.11 

9.4 

Funt 

sterling 

0.1110 

1.02441 

0.50 

11.3 

---

105 

 

Dollar 

0.66 

0.646395 

0.15 

41.9 

 

2016 yil oktyabrdan boshlab SDR savati 

muddat 

 USD 

 EUR 

 CN

Y 

 JP

Y 

 GBP 

2016–2020 

(41.7

3%) 

(30.93

%) 

(10.9

2%) 

(8.3

3%) 

(8.09%) 

 

SDRning  valyuta  savati  5  valyutadan  tarkib  topgan  (1981  yilning  1-

yanvarigacha  16ta  valyuta  bo'lgan).  Savatdagi  har  bir  valyutaning  solishtirma 

og‘irligi mamlakatning xalqaro savdodagi ulushiga qarab aniqlanadi. Ammo AQSh 

dollari uchun uning Xalqaro hisob-kitoblardagi ulushi hisobga olinadi. 1996-2000 

yillar  davrida  AQSh  dollarining  savatdagi  ulushi  39%ni  (1981  yilgacha  33%ni) 

tashkil etgan, qolgan 4 valyuta esa, Germaniya markasi - 21%, Yaponiya yenasi - 

18%,  Fransiya  franki  va  Buyuk  Britaniya  funt  sterlingi  har  biri  11%dan.  Xalqaro 

valyuta  jamg‗armasi  (XVJ)  2015-yil  30-noyabr  kuni  rasmiy  Pekinning 

talabnomasini  qondirib,  10  oydan  so‗ng  yuanni  o‗zining  valyuta  savatchasiga 

qo‗shishi  haqida  qaror  qabul  qilgan  edi.Yuan  salkam  11  foiz  ulush  bilan 

savatchada darhol uchinchi o‗rinni egalladi. 

Dollar  40  foiz  darajasida  qoldi,  yevroning  ulushi  esa  37  dan  31  foizgacha 

kamaydi.Xitoy  Xalq  Respublikasining  tashqi  savdo  bo‘yicha  yetakchiligini 

xisobga olgan holda 2016 yil oktyabrdan xitoy yuani SDR savatiga kiritildi. 

SDR kursini AQSh dollariga yoki savat tarkibiga kirgan boshqa bir valyutaga 

nisbatan hisoblanishi 3 asosiy elementni o'z ichiga oladi: 

1)  taalluqli  valyuta  birliklaridagi  valyuta  komponentlari.  Ular  quyidagicha 

aniqlanadi: (valyutaning savatdagi solishtirma og‘irligi) h (uning AQSh dollariga 

nisbatan  so'nggi  3  oy  ichidagi  o'rtacha  bozor  kursi)  bundan  oldingi  SDR  kursiga 

muvofiqlashtirilgan holda; 

2) valyutalarning AQSh dollariga nisbatan bozor kurslari; 

3) valyuta komponentlarining dollarli ekvivalenti. U quyidagicha hisoblanadi: 

(valyuta  komponenti)/(valyuta  kursi)  funt  sterlingdan  tashqari,  (funtning  valyuta 

komponenti)*(dollarga nisbatan valyuta kursiga), (jadval 2). 

Yangi  valyuta  tizimida  eski  valyuta  tizimining  ayrim  jihatlari  meros  sifatida 

saqlanib  qolinganligi  yuqoridagi  tamoyillardan  ko'rinib  turibdi.  Ushbu  qonuniyat 

Yamayka va Bretton-Vuds valyuta tizimlarining o'zaro solishtirilishida yaqqol o'z 

aksini  topadi.  SDR  standarti  ortida  "dollar  standarti"  yashiringan.  Valyuta 

munosabatlarini  erkinlashtirish  jarayonlari  kuchaygani  bilan  AQSh  dollari  hamon 

xalqaro  to'lov  va  zahira  vositasi  sifatida  qolmoqda,  oltin  yuridik  jihatdan  to'la 

demonetizatsiya  qilindi.  Ammo  demonetizatsiya  qilingan  bo'lsada,  u  o'zgargan 

shaklda  hamon  o'zida  valyuta  tovari  rolini  saqlab qolmoqda. Davlatlararo  valyuta 

muvofiqlashtirilishini  amalga  oshiruvchi  XVF  Bretton-Vuds  valyuta  tizimidan 

meros sifatida qoldi. Ta'sischilarning o'ylashicha, Yamayka  valyuta  tizimi  o'zidan 

avvalgi  valyuta  tizimiga  nisbatan  to'lov  balanslari  va  valyuta  kurslarining 

muvozanatsizlik sharoitiga moslashuvchanroq bo'lmoqi lozim edi. Biroq Yamayka 

valyuta  tizimi  muntazam  tarzda  inqiroziy  holatlarga  duch  klmoqda.  Shu  sababli 

---

106 

 

asosiy  valyuta  muammolarini  hal  etish  maqsadida  ushbu  tizimni  takomillashtirish 

yo'llari qidirilmoqda. 

SDRning  1970  yildan  boshlab  to  hozirgi  kungacha  bo'lgan  muomalasiga 

nazar  tashlansa,  ushbu  valyuta  (pul)  birligi  jahon  puli  bo'lishidan  hali  yiroqligi 

bevosita ko'zga tashlanadi. Bundan  tashqari  mazkur  davr  mobaynida  quyidagi bir 

qator  muammolar  paydo  bo'ldi:  1)emissiya  va  taqsimot;  2)ta'minot;  3)kursni 

aniqlash uslubi; 4)SDRdan foydalanish jarayonlari. 

SDRning muhim muammosi bo'lib uning ta'minoti hisoblanadi. Chunki SDR 

oltindan  farqli  ularoq  o'z  qiymatiga  ega  emas.  Dastlab,  boshida  (1970  yildan)  bir 

birlik  SDR  0,888671  gramm  oltinga  teng  edi.  Bu  esa  o'sha  davrdagi  AQSh 

dollarining  oltin  sig‘imiga  teng  bo'lgan.  Shunga  ko'ra  dastlab  SDRlarni  "qog‘oz 

oltin"lar  deb  atashgan.  Shu  sababli  SDR  shartli  qiymatining  o'zgarishi  oltin 

qiymatining  o'zgarishiga  bog‘liq  bo'lgan.  1974  yilning  1  iyulidan  boshlab 

valyutalarning erkin suzadigan kurslariga o'tilishi munosabati bilan SDRning oltin 

sig‘imi  bekor  qilindi.  Chunki  oltin  haqiqiy  bo'lmagan,  past,  rasmiy  bahoda 

baholanganligi sababli SDRni oltinga bog‘lab qo'yilishi ulardan banklararo hisob-

kitoblarda  foydalanishni  qiyinlashtirar  edi.  1974  yilning  1  iyulidan  boshlab  SDR 

kursi valyuta savati asosida, dastlab ulushi jahon savdosida 1 foizdan kam qissani 

tashkil  etgan  mamlakatlarning  16  valyutasini  o'rtacha  tortilgan  kursi  asosida 

aniqlanadigan  bo'ldi.  1978  yilning  1  iyulidan  boshlab  valyuta  savatining  tarkibi 

neft  qazib  chiqaruvchi  davlatlar  (OPEK)  valyutalarining  kuchayishini  hisobga 

olgan  holda  muvofiqlashtirildi.  1981  yilning  yanvaridan  boshlab  ushbu  valyuta 

savatining  tarkibi  SDR  shartli  qiymati  hisob-kitob  formulasini  soddalashtirish 

maqsadida  5  valyutagacha  qisqartirildi.  Ularning  tarkibida  AQSh  dollari, 

Germaniya  markasi,  Yaponiya  ienasi,  Fransiya  franki,  Buyuk  Britaniya  funt 

sterlingi  mavjud.  1999  yildan  boshlab  Germaniya  markasi  va  Fransiya  franki 

Yevro  bilan  almashtirildi.  Ushbu  valyutalar  XVFga  a'zo  mamlakatlarning  tovar 

hamda xizmatlar eksportida eng katta hajm va rasmiy zahiralarida sezilarli ulushga 

ega  mamlakatlar  valyutalaridir.  SDR  savatidagi  valyutalar  tarkibi  va  ularning 

ulushi qar 5 yilda o'zgarib turadi. XVF kunlik asosda SDR kursini AQSh dollarida 

uning kursi o'zgarishini hisobga olgan holda hisoblaydi. 

Valyuta  savati  SDRga  milliy  valyutalardan  farqli  o'laroq  barqarorlikka 

erishish  imkonini  berdi.  Ammo  shu  bilan  birgalikda  uning  oldiga  qo'yilgan 

maqsadga  erishish  imkoni  bo'lmadi,  ya'ni  SDR  qiymat  etaloni  asosiy  Xalqaro 

zahira  va  to'lov  vositasi  bo'la  olmadi.  SDRlardan  foydalanish  amaliyoti  ularning 

XVFning 1978 yilda o'zgartirilgan Ustavida qayd etilgan maqsadga mos emas. 

1998  yilning  may  oyida  SDRga  4  valyuta  biriktirilgan,  holbuki  1980  yilda 

ularning  soni  15ta  edi.  SDR  asosan  XVFning  operatsiyalarida  milliy  valyutalar 

qayta  hisob-kitob  koeffitsienti,  valyutalarni  solishtirish  masshtabi  sifatida 

ishlatiladi. Kvotalar, kreditlar, daromadlar va xarajatlar ushbu valyuta hisob-kitob 

birligida ifodalangan. 

Xalqaro  to'lov  vositasi  sifatida  SDR  davlatlararo  operatsiyalarning 

cheklangan  doirasida  ishlatiladi.  SDRning  asosiy  maqsadiga  erishilmadi:  ular 

to'lov  balansi  kamomadini  qoplash  maqsadida  erkin  ayirboshlanadigan  valyuta 

sotib  olishga  ko'proq  yo'naltirilmay  (umumiy  muomala  hajmining  26%  yaqini), 

balki  mamlakatlarning  XVF  kreditlari  bo'yicha  qarzdorliklarini  qoplashga 

---

107 

 

yo'naltirildi.  SDRlarning  yirik  hajmdagi  summalari  fondga  (olingan  xorijiy 

valyutaga  haq  to'lash  va  milliy  valyutani  qaytib  sotib  olish  orqali)  qaytmoqda  va 

fond  hisobvaraqlarida  asosan  rivojlangan  davlatlar  foydasiga  aktiv  to'lov  balansi 

bilan  tez  sur'atlarda  yig‘ilib  bormoqda.  SDRlardagi  jamg‘arma  rasman 

manfaatlidir,  chunki  ular  milliy  valyutalarga  nisbatan  barqarorroq  va  xalqaro 

kafolatlarga  egadir.  Bundan  tashqari  XVF  mamlakatlarga  ajratilgan  me'yorlardan 

ortiq  hajmdagi  jamg‘armalarni  SDRlarda  saqlanganligi  (foydalanganligi)  uchun 

foiz stavkalar to'laydi. SDRlarda jamg‘armalar saqlashning jozibadorligini oshirish 

maqsadida hisobvaraqlar bo'yicha foiz stavkalari 1970 yildagi 1%dan 1974 yildan 

boshlab besh mamlakatning o'rtacha tortilgan bozor stavkalarigacha ko'tarilgan edi. 

AQSh dollarini uzoq vaqt davomida SDR valyuta savatida ulushining yuqori 

saqlanishining sabalari: 

Birinchidan,  dollarning  zahira  valyutasi  sifatidagi  imtiyozli  holatidan 

foydalangan holda AQSh o'z to'lov balansi kamomadini milliy valyuta bilan, ya'ni 

o'z tashqi qisqa muddatli qarzdorliklar hajmini o'stirgan holda qoplaydi. 

Ikkinchidan, AQSh jahondagi eng yirik oltin zahirasiga (33,5 ming tonnadan 

8,138  ming  tonna)  ega  bo'lsada,  u  Yevrodollarlar  yordamida  muddatsiz  kredit 

uchun  haq  to'lamaydigan  qarzdorga  aylandi.  Jahon  muomalasiga  dollarni 

Yevrovalyuta  shaklida  singdirilishi  dollarning  xalqaro  mavqeini  ko'tarish  uchun 

ishlatildi. 

Uchinchidan,  AQSh  dollar  kursi  va  foiz  stavkalaridan  o'z  iqtisodiyotini 

G‘arbiy Yevropa va Yaponiya hisobiga qo'llab-quvvatlash maqsadida foydalangan.