117
Urush xarajatlarini qoplash uchun soliqlar, zayomlar va inql si bilan birga
oltin ham jahon puli sifatida sarflandi (208 mlrd oltin doll.). Valyuta cheklovlari
ơrnatildi. Valyutalar kursi majburiy va shu sababdan noreal di. Urush boshlanishi
bilan markaziy banklar oltinni almashtirishni tơxtatdi va xarajatlarni qoplash uchun
missi ni oshirdi. 1920 yilga kelibAQSh dollariga nisbatan funta sterling 1/3
qismga, fransuz franki va itali lirasi —2/3, nemis markasi sa —96%ga
qadrsizlandi.
Milliy valyutalar zaminidagi oltin miqdorlari 1914 yilgacha o'zgarmagan va
tabiiyki, ular o'zgarmaguncha ularning bir-biriga nisbatan kurslari ham barqaror
edi. Shu sababli "oltin standarti" - bu, qat'iy yoki barqaror valyuta kurslari tizimi
edi, desak mubolag‘a bo'lmaydi. Bu tizim bir qator ijobiy tomonlarga ega. Xususan
boshqa metallarga qaraganda oltin tabiatda kam uchraydigan va noyob metall
bo'lganligi sababli davlatlar tomonidan uning miqdorini ko'paytirish nihoyatda
mushkul. Bundan chiqdi, davlatlar va markaziy (milliy) banklar o'z xohishlari bilan
oddiygina pul muomalasi hajmini o'stirishga va inflyatsiyani rag‘batlantirish
imkoniga ega emas edilar.
Birinchi jahon urushigacha dunyoning yetakchi davlatlarida inflyatsiyaning
nisbatan past bo'lish holatlari va yetakchi valyutalar kurslarining keskin tebranishi
kuzatilmagan. Bunday holat o'sha yillarda pul sarmoyalari va ishchi kuchi
resurslari bir mamlakatdan boshqa mamlakatga erkin hech qanday to'siqsiz oqib
o'tishi mumkinligi bilan asoslangan.
1880 yildan to 1913 yilgacha "oltin standarti" tizimi davlatlarga o'z
xarajatlarini inflyatsiya hisobiga moliyalashtirish imkonini bermaganligi sababli
barcha davlatlarda ijtimoiy mahsulotning hajmi tez sur'atlar bilan o'sdi.
Birinchi jahon urushining tugashi bilan ko'pchilik davlatlar o'zlarida yana
qaytadan "oltin standartini" kiritishga urindilar. Biroq ularning bunday harakatlari
zoe ketdi, chunki mavjud sharoitda "oltin standarti"ni kiritish uchun zarur omillar
yo'q edi.
Birinchi jahon urushi oqibatida jahon bozorida davlatlararo munosabatlarda
paydo
bo'lgan
valyuta
tartibsizligi
uzoqqa
cho'zilmadi
va
valyuta
munosabatlarining "oltin standarti" o'rniga maydonga oltinga hamda yetakchi
kapitalistik davlatlar valyutalariga asoslangan "oltin-deviz standarti" chiqadi.
Bunda xorijiy valyutadagi davlatlararo hisob-kitoblar uchun mo‘ljallangan to'lov
vositalari devizlar deb atala boshlandi.
1922 yilda Genuya da konferensiyasida oltin-deviz standartiga asoslangan
valyuta tizimi shakllantirildi.
Xususiyatlari:
30 davlat valyutasi oltin va devizolarga asoslangan di
Valyuta paritetlari bevosita (Fransiya , AQSh va B.Br.) hamda
bilvosita (Germani va boshqa)
Erkin xarakatlanuvchi kurslar tiklandi
Valyutaviy tartibga solish faol siyosatga asoslanar edi
Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari orasidagi jahon valyuta tizimini "oltin-
deviz standarti" tizimi deb atasa bo'ladi. Bu davr ayniqsa davlatning iqtisodiyotga
kuchli aralashuvi bilan xususiyatlidir. Deyarli barcha davlatlarda bojxona to'siqlari
118
kiritilib, oqibatda kapitalga, ishchi resurslariga bo'lgan talab va taklifning erkin
aloqasi jahon bozorida chegaralandi.
Ikkinchi Jahon valyuta tizimi 1922 yilda Genuya shahrida bo'lib o'tgan
konferensiyada davlatlararo kelishuv sifatida yuridik jihatdan shakllangan edi.
Mazkur xalqaro konferensiya arafasida jahonning 30dan ziyod davlatlarining pul
tizimlari oltin-deviz standartiga asoslangan edi. Davlatlarning milliy kredit pullari
xalqaro to'lov va zahira vositalari sifatida ishlatila boshlandi. Biroq Birinchi va
Ikkinchi Jahon urushlari orasidagi davrda zahira valyutasi maqomi rasmiy ravishda
biror-bir valyutaga hali biriktirilmagan edi.
Davlatlarning "oltin standarti" tizimidan qaytishi oqibatida devizli banklar va
davlatlar qog‘oz pullar muomalasini kengaytirish imkoniga ega bo'ldilar. Birinchi
jahon urushidan so'ng ba'zi davlatlarda qog‘oz pullar emissiyasining hajmi qar
qanday tarixiy chegaralardan oshib ketdi va bu o'z navbatida inflyatsion
jarayonlarning gurkirab o'sishiga olib keldi. Inflyatsiya jarayonlarining kuchayishi
pul xo‘jaligidagi barcha zaruriy hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun kerak
bo'lgan barcha ma'lumotlarning buzib ko'rsatilishiga olib keldi. Bir davlat
bozoridan boshqa davlatlar bozorlariga valyutalar oqimining hajmi va sur'ati
keskin kuchaydi. Londonning dunyoning yetakchi valyuta bozori sifatidagi mavqei
pasaydi. Maydonga N'yu-York va Parij singari yangi yetakchi valyuta bozorlari
chiqib, London dunyo bankiri vazifasini uzil-kesil yo'qotdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
