Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

5.7. Ҳаво ҳароратининг ўсимликлар учун аҳамияти.
Ҳаво ҳарорати - экинларни экишдан бошлаб, то ҳосилни йиғиб олгунча бўлган даврда унинг ўсиш ва ривожланиши шароитига таъсир қиладиган асосий метеорологик омиллардан биридир. Ўсимликлар организмларида кечадиган физиологик жараёнлар (фотосинтез, нафас олиш) фақат муайян ҳароратлар чегараларидагина ўтади.
Экинларда фотосинтез ва нафас олиш жараёнлари айни бир вақтда ўтади, аммо фотосинтез жараёни фақат ёруғлик тушганда ўтса, нафас олиш жараёни эса ёруғ вақтда ва ёруғ бўлмаганда (кечаси) ҳам ўтаверади.
Текширишлар кўрсатадики, ўсимликда органик моддаларнинг тўпланиши кундузги ва тунги ҳаво ҳароратларига боғлиқдир. Органик моддалрнинг жадал тўпланиши ва экин яхши ўсиши учун кундузги ҳарорат, тунги ҳароратдан юқори бўлиши керак.
5.2.-жадвал
Ўртача суткалик ҳаво ҳароратининг баҳорда ва кузда 5, 10, 12, 15С лардан турғун ўтиши ва
вегетация даври давомийлигининг кўп йиллик ўртача саналари (Ф.А. Мўминов,
Х.М. Абдуллаев бўйича)

Республика, вилоят

Станция номи

Ҳаво ҳароратининг …^0С лардан ўтиш муддатлари

Ҳарорати қуйидагилардан юқори бўлган давр (кунлар) давомийлиги

5^0

10^0

12^0

15^0

15^0

12^0

10^0

5^0

Баҳорда

Кузда

5^0

10^0

12^0

15^0

Қорақалпоқистон Республикаси

Қўнғирот Нукус

22.III 19III

11.IV 2.IV

14.IV 11.IV

25.IV 19.IV

28.IX 30.IX

8.X 14.X

17.X 21.X

8.XI 11.XI

230 236

189 198

178 184

156 164

Навоий

Нурота Навоий

4.II 15.III

28.III 23.III

5.IV 31.III

18.IV 12.IV

6.X 8.X

21.X 23.X

1.XI 31.X

27.XI 3.XI

268 283

218 225

197 207

171 179

Тошкент

Янгийўл Далварзин (Қовунча)

11.III 25.II

25.III 20.III

31.III 29.III

14.IV 9.IV

5.X 8.X

19.X 27.X

31.X 1.XI

25.XI 21.XI

268 279

221 230

203 212

173 183

Хоразм

Ургунч Хива

15.III 14.III

1.IV 31.III

8.IV 7.IV

17.IV 17.IV

3.X 2.X

15.X 17.X

22.X 22.X

16.XI 15.XI

244 247

204 205

191 193

168 169

Наманган

Наманган Поп

2.III 29.II

23.III 22.III

29.III 29.III

9.IV 10.IV

8.X 9.X

21.X 24.X

2.XI 1.XI

24.XI 25.XI

268 271

224 225

206 210

182 183

Андижон

Андижон Совой

2.III 8.III

25.III 28.III

30.III 4.IV

11.IV 17.IV

6.X 1.Х

20.X 17.X

30.X 25.X

22.XI 17.XI

265 254

219 213

205 198

178 167

Бухоро

Бухоро Қоракўл

25.II 24.II

22.III 19.III

29.III 26.III

10.IV 9.IV

8.Х 9.Х

20.X 24.X

27.X 5.XI

27.XI 2.XII

244 285

223 228

204 215

181 187

Жиззах

Жиззах Ғаллаорол

2.II 11.III

25.III 1.IV

31.III 9.IV

14.IV 25.IV

11.X 1.X

28.X 13.X

3.XI 22.X

3.XII 18.XI

246 254

225 205

212 187

180 158

Сирдарё

Сирдарё Янгиер

4.III 25.III

25.III 22.III

1.IV 29.III

14.IV 10.IV

4.X 14.X

18.X 30.X

28.X 6.XI

22.XI 3.XII

264 280

216 230

200 215

173 187

Фарғона

Федченко Фарғона

2.III 2.III

24.III 25.III

31.III 31.III

11.IV 12.IV

6.X 8.X

21.X 21.X

29.X 29.X

24.XI 24.XI

267 267

220 218

204 203

178 177

Самарқанд

Каттақўрғон Самарқанд

27.II 2.III

27.III 27.III

2.IV 6.IV

18.IV 18.IV

9.X 4.X

25.X 20.X

3.XI 30.X

1.XII 28.XII

246 272

221 217

205 198

175 169

Қашқадарё

Шахрисабз Қарши

15.II 16.II

20.III 17.III

26.III 27.III

12.IV 10.IV

16.X 14.X

1.XI 1.XI

11.XI 8.XI

10.XII 7.XII

290 293

236 237

225 218

185 187

Сурхондарё

Шеробод Термиз

30.I 5.II

6.III 10.III

20.III 19.III

30.III 1.IV

31.X 18.X

15.XI 5.XI

29.XI 14.XI

16.XII 10.XII

320 307

269 249

242 270

215 119

Кундуз куни ўсимликда органик моддалар тўпланади ва нафас олиш учун қисман сарфланиб туради. Кечаси фотосинтез жараёни тўхтайди, аммо кундуз куни тўпланган органик моддаларнинг нафас олишга сарфланиши давом этаверади.

Тунги паст ҳароратларда органик моддалар камроқ сарф бўлади, демак, улар ўсимликда тўпланиб қолиб, экинлар яхши ўса бошлайди. Табиий шароитда, ўсимликлар ҳаво ҳароратининг кундузи юқори, кечаси эса пастроқ бўлишига мослашган. Шунинг учун иссиқхоналарда ҳаво ҳароратини кечаси сунъий равишда кундузги ҳароратдан 5-7С пастроқ қилиб бошқарилади.
Ҳаво ҳарорати ортиши билан ўсимликларнинг нафас олиш интенсивлиги ҳам кучаяди ва энг катта қийматига 35-40С ларда эришади. Ҳарорат бундан ҳам ошган сари нафас олиш жадаллиги пасая боради, ниҳоят 50С дан ошганда нафас олиш бутунлай тўхтайди.
Ўсимликларнинг кўпчилик турида фотосинтез ҳаво ҳарорати юқорида айтганимиздек 5С дан ошганида бошланади, 25-35С ларда максимум қийматига эришади ва ниҳоят ҳаво ҳарорати 45-50С ларга етганда бутунлай тўхтайди.
А.Қ. Абдуллаев турли турдаги тезпишар ғўза навлари учун 10С дан 45С гача ҳаво ҳароратларининг фотосинтез жадаллигига таъсирини ўрганган. Фотосинтез жадаллигини ғўза ривожланишининг 3-4 та чин баргнинг пайдо бўлиши, шоналаш, гуллаш, кўсакларнинг очилиши фазаларида ҳаво ҳароратининг таъсирини текширган. А.Қ. Абдуллаевнинг текширишлари бўйича ғўза ривожланишининг дастлабки босқичларида (3-4 чинбаргларнинг пайдо бўлиши) ҳарорат 20-25С, кўсакларнинг очилиш даврида 25-30С, бошқа қолган фазаларда эса 30-35С лар энг мақбул (оптимал) бўлади. А.Қ. Абдуллаевнинг ўтказган мукаммал тажрибаларида, ғўза фотосинтези учун оптимал ҳарорат 32-33С га тенглиги аниқланган.
А.А. Абзалов, А.А. Агзамов, А.Қ. Абдуллаевлар бўйича ҳаво ҳарорати 5C ва 45С дан ўтганда ғўзада фотосинтез жараёни тўхтайди.
Экиннинг ўсиш ва ҳосил тўплаши жадал борадиган қулай ҳарорат интервали оптимал (мақбул) ҳарорат t_опт деб аталади.
Муҳит ҳароратининг қисқа муддатга бўлсада минимал ҳарорат t_min дан пасайиши ёки максимал ҳарорат t_max дан ортиши, ўсимликнинг ўсишига салбий таъсир кўрсатади. Фикримизнинг далили сифатида бир неча мисоллар келтирамиз:

1. 
   Серқуёш республикамизда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг асосий тармоғи пахтачиликдир. Ғўзанинг нормал ўсиши ва ривожланиши учун (чигитнинг униб чиқишини ҳам ҳисобга олганда) ҳавонинг оптимал ҳарорати 25-30С ҳисобланади. Ҳаво ҳарорати 17С гача пасайганда ғўзанинг ривожланиши пасайиб кетади. Ғўза учун кўсак тугиш даврида максимал ҳарорат 37С деб олинади.
   

Ҳаво ҳароратининг 37С дан ошиб кетиши ғўза тўқималарини қиздириб юборади, ҳарорат 40С дан ошганда шоналар тўкила бошлайди. Анча юқори ҳарорат ғўзанинг озиқланиш шароитини сусайтиради, тола чиқиш фоизини камайтиради ва тола узунлигини қисқартиради. Ғўза вегетацияси вақтида иссиқлик етишмаса ҳам тола қисқаради ва унчалик пишиқ бўлмайди.

2. 
   В.М. Марков маълумотларига асосан сабзавот экинлари ва картошка учун заҳира (запас) озиқ тўплаш ҳамда шоналаш фазасида минимал, максимал ва оптимал ҳаво ҳароратлари қийматлари чегаралари 5.3-жадвалда келтирилган:
   

5.3.-жадвал


Сабзавот экинлари ва картошка учун ҳаво ҳароратининг қийматлари

Экин тури	Минимал ҳарорат (С)	Оптимал ҳарорат (С)		Максимал ҳарорат (С)
		кечаси	кундузи
Карам, турп, шолғом, редиска ва бошқалар	1	6	20	27
Картошка, салат, нўхат, сабзи, петрушка, пастернак, укроп, батун пиёз	2	9	23	30
Помидор, ловия, ошқовоқ (йирик ҳосилли), ширин маккажўхори	8	15	29	36
Бодринг, қовун, тарвуз, бақлажон, қалампир	11	18	32	39

Ушбу 5.3.-жадвалдан кўринадики, помидор ўсимлиги учун кечаси ҳарорат оптимал ҳароратнинг пастки чегарасигача, яъни 15С гача пасайганида кўпчилик навларининг гуллаши ҳаво ҳарорати t_min = 8C гача пасайганида помидор иссиқлик етишмаслигидан ўсишдан, кундузи ҳарорат t_max = 36C дан ошганида эсапомидор яна ўсишдан тўхтайди.

Шундай қилиб, ҳаво ҳарорати кўпчилик физиологик жараёнларда муҳим омил бўлиб, экинларнинг ривожланиши суръатига жиддий таъсир қилади. Бундан ташқари, ўсимлик ривожланиши фазаларининг бошланиши ва давомийлиги ҳам ҳаво ҳароратига боғлиқ.
Ҳавонинг ҳарорат режими ҳақидаги маълумотлар экинларни экиш ва ҳосил миқдоринини йиғиштириб олиш муддатларини ҳисоблашда, қишда кузги экинлар ва мевали дарахтларнинг ҳолатини баҳолашда ҳамда ҳосилни олдиндан айтиш (башорат қилишда) ҳам керак.