Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М


Ҳаво ҳароратининг ўсимликлар учун аҳамияти



Download 10,78 Mb.
bet78/217
Sana07.07.2022
Hajmi10,78 Mb.
#754934
1   ...   74   75   76   77   78   79   80   81   ...   217
Bog'liq
Агрометеорология1

5.7. Ҳаво ҳароратининг ўсимликлар учун аҳамияти.
Ҳаво ҳарорати - экинларни экишдан бошлаб, то ҳосилни йиғиб олгунча бўлган даврда унинг ўсиш ва ривожланиши шароитига таъсир қиладиган асосий метеорологик омиллардан биридир. Ўсимликлар организмларида кечадиган физиологик жараёнлар (фотосинтез, нафас олиш) фақат муайян ҳароратлар чегараларидагина ўтади.
Экинларда фотосинтез ва нафас олиш жараёнлари айни бир вақтда ўтади, аммо фотосинтез жараёни фақат ёруғлик тушганда ўтса, нафас олиш жараёни эса ёруғ вақтда ва ёруғ бўлмаганда (кечаси) ҳам ўтаверади.
Текширишлар кўрсатадики, ўсимликда органик моддаларнинг тўпланиши кундузги ва тунги ҳаво ҳароратларига боғлиқдир. Органик моддалрнинг жадал тўпланиши ва экин яхши ўсиши учун кундузги ҳарорат, тунги ҳароратдан юқори бўлиши керак.
5.2.-жадвал
Ўртача суткалик ҳаво ҳароратининг баҳорда ва кузда 5, 10, 12, 15С лардан турғун ўтиши ва
вегетация даври давомийлигининг кўп йиллик ўртача саналари (Ф.А. Мўминов,
Х.М. Абдуллаев бўйича)

Республика,
вилоят

Станция номи

Ҳаво ҳароратининг …0С лардан ўтиш муддатлари

Ҳарорати қуйидагилардан юқори бўлган давр (кунлар) давомийлиги

50

100

120

150

150

120

100

50

Баҳорда

Кузда

50

100

120

150

Қорақалпоқистон Республикаси

Қўнғирот
Нукус

22.III 19III

11.IV 2.IV

14.IV 11.IV

25.IV 19.IV

28.IX
30.IX

8.X
14.X

17.X
21.X

8.XI
11.XI

230
236

189
198

178
184

156
164

Навоий

Нурота
Навоий

4.II 15.III

28.III 23.III

5.IV 31.III

18.IV 12.IV

6.X 8.X

21.X
23.X

1.XI
31.X

27.XI
3.XI

268
283

218
225

197
207

171
179

Тошкент

Янгийўл
Далварзин
(Қовунча)

11.III 25.II

25.III 20.III

31.III 29.III

14.IV 9.IV

5.X
8.X

19.X
27.X

31.X
1.XI

25.XI
21.XI

268
279

221
230

203
212

173
183

Хоразм

Ургунч
Хива

15.III 14.III

1.IV 31.III

8.IV 7.IV

17.IV 17.IV

3.X
2.X

15.X
17.X

22.X
22.X

16.XI
15.XI

244
247

204
205

191
193

168
169

Наманган

Наманган
Поп

2.III 29.II

23.III 22.III

29.III 29.III

9.IV 10.IV

8.X
9.X

21.X
24.X

2.XI
1.XI

24.XI
25.XI

268
271

224
225

206
210

182
183

Андижон

Андижон
Совой

2.III 8.III

25.III 28.III

30.III 4.IV

11.IV 17.IV

6.X
1.Х

20.X
17.X

30.X
25.X

22.XI
17.XI

265
254

219
213

205
198

178
167

Бухоро

Бухоро
Қоракўл

25.II 24.II

22.III 19.III

29.III 26.III

10.IV 9.IV

8.Х
9.Х

20.X
24.X

27.X
5.XI

27.XI
2.XII

244
285

223
228

204
215

181
187

Жиззах

Жиззах
Ғаллаорол

2.II 11.III

25.III 1.IV

31.III 9.IV

14.IV 25.IV

11.X
1.X

28.X
13.X

3.XI
22.X

3.XII
18.XI

246
254

225
205

212
187

180
158

Сирдарё

Сирдарё
Янгиер

4.III 25.III

25.III 22.III

1.IV 29.III

14.IV 10.IV

4.X
14.X

18.X
30.X

28.X
6.XI

22.XI
3.XII

264
280

216
230

200
215

173
187

Фарғона

Федченко
Фарғона

2.III 2.III

24.III 25.III

31.III 31.III

11.IV 12.IV

6.X
8.X

21.X
21.X

29.X
29.X

24.XI
24.XI

267
267

220
218

204
203

178
177

Самарқанд

Каттақўрғон
Самарқанд

27.II 2.III

27.III 27.III

2.IV 6.IV

18.IV 18.IV

9.X
4.X

25.X
20.X

3.XI
30.X

1.XII
28.XII

246
272

221
217

205
198

175
169

Қашқадарё

Шахрисабз
Қарши

15.II 16.II

20.III 17.III

26.III 27.III

12.IV 10.IV

16.X
14.X

1.XI
1.XI

11.XI
8.XI

10.XII
7.XII

290
293

236
237

225
218

185
187

Сурхондарё

Шеробод
Термиз

30.I 5.II

6.III 10.III

20.III 19.III

30.III 1.IV

31.X
18.X

15.XI
5.XI

29.XI
14.XI

16.XII
10.XII

320
307

269
249

242
270

215
119

Кундуз куни ўсимликда органик моддалар тўпланади ва нафас олиш учун қисман сарфланиб туради. Кечаси фотосинтез жараёни тўхтайди, аммо кундуз куни тўпланган органик моддаларнинг нафас олишга сарфланиши давом этаверади.


Тунги паст ҳароратларда органик моддалар камроқ сарф бўлади, демак, улар ўсимликда тўпланиб қолиб, экинлар яхши ўса бошлайди. Табиий шароитда, ўсимликлар ҳаво ҳароратининг кундузи юқори, кечаси эса пастроқ бўлишига мослашган. Шунинг учун иссиқхоналарда ҳаво ҳароратини кечаси сунъий равишда кундузги ҳароратдан 5-7С пастроқ қилиб бошқарилади.
Ҳаво ҳарорати ортиши билан ўсимликларнинг нафас олиш интенсивлиги ҳам кучаяди ва энг катта қийматига 35-40С ларда эришади. Ҳарорат бундан ҳам ошган сари нафас олиш жадаллиги пасая боради, ниҳоят 50С дан ошганда нафас олиш бутунлай тўхтайди.
Ўсимликларнинг кўпчилик турида фотосинтез ҳаво ҳарорати юқорида айтганимиздек 5С дан ошганида бошланади, 25-35С ларда максимум қийматига эришади ва ниҳоят ҳаво ҳарорати 45-50С ларга етганда бутунлай тўхтайди.
А.Қ. Абдуллаев турли турдаги тезпишар ғўза навлари учун 10С дан 45С гача ҳаво ҳароратларининг фотосинтез жадаллигига таъсирини ўрганган. Фотосинтез жадаллигини ғўза ривожланишининг 3-4 та чин баргнинг пайдо бўлиши, шоналаш, гуллаш, кўсакларнинг очилиши фазаларида ҳаво ҳароратининг таъсирини текширган. А.Қ. Абдуллаевнинг текширишлари бўйича ғўза ривожланишининг дастлабки босқичларида (3-4 чинбаргларнинг пайдо бўлиши) ҳарорат 20-25С, кўсакларнинг очилиш даврида 25-30С, бошқа қолган фазаларда эса 30-35С лар энг мақбул (оптимал) бўлади. А.Қ. Абдуллаевнинг ўтказган мукаммал тажрибаларида, ғўза фотосинтези учун оптимал ҳарорат 32-33С га тенглиги аниқланган.
А.А. Абзалов, А.А. Агзамов, А.Қ. Абдуллаевлар бўйича ҳаво ҳарорати 5C ва 45С дан ўтганда ғўзада фотосинтез жараёни тўхтайди.
Экиннинг ўсиш ва ҳосил тўплаши жадал борадиган қулай ҳарорат интервали оптимал (мақбул) ҳарорат tопт деб аталади.
Муҳит ҳароратининг қисқа муддатга бўлсада минимал ҳарорат tmin дан пасайиши ёки максимал ҳарорат tmax дан ортиши, ўсимликнинг ўсишига салбий таъсир кўрсатади. Фикримизнинг далили сифатида бир неча мисоллар келтирамиз:

  1. Серқуёш республикамизда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг асосий тармоғи пахтачиликдир. Ғўзанинг нормал ўсиши ва ривожланиши учун (чигитнинг униб чиқишини ҳам ҳисобга олганда) ҳавонинг оптимал ҳарорати 25-30С ҳисобланади. Ҳаво ҳарорати 17С гача пасайганда ғўзанинг ривожланиши пасайиб кетади. Ғўза учун кўсак тугиш даврида максимал ҳарорат 37С деб олинади.

Ҳаво ҳароратининг 37С дан ошиб кетиши ғўза тўқималарини қиздириб юборади, ҳарорат 40С дан ошганда шоналар тўкила бошлайди. Анча юқори ҳарорат ғўзанинг озиқланиш шароитини сусайтиради, тола чиқиш фоизини камайтиради ва тола узунлигини қисқартиради. Ғўза вегетацияси вақтида иссиқлик етишмаса ҳам тола қисқаради ва унчалик пишиқ бўлмайди.

  1. В.М. Марков маълумотларига асосан сабзавот экинлари ва картошка учун заҳира (запас) озиқ тўплаш ҳамда шоналаш фазасида минимал, максимал ва оптимал ҳаво ҳароратлари қийматлари чегаралари 5.3-жадвалда келтирилган:

5.3.-жадвал


Сабзавот экинлари ва картошка учун ҳаво ҳароратининг қийматлари



Экин тури

Минимал ҳарорат (С)

Оптимал ҳарорат (С)

Максимал ҳарорат (С)

кечаси

кундузи

Карам, турп, шолғом, редиска ва бошқалар

1

6

20

27

Картошка, салат, нўхат, сабзи, петрушка, пастернак, укроп, батун пиёз

2

9

23

30

Помидор, ловия, ошқовоқ (йирик ҳосилли), ширин маккажўхори

8

15

29

36

Бодринг, қовун, тарвуз, бақлажон, қалампир

11

18

32

39

Ушбу 5.3.-жадвалдан кўринадики, помидор ўсимлиги учун кечаси ҳарорат оптимал ҳароратнинг пастки чегарасигача, яъни 15С гача пасайганида кўпчилик навларининг гуллаши ҳаво ҳарорати tmin = 8C гача пасайганида помидор иссиқлик етишмаслигидан ўсишдан, кундузи ҳарорат tmax = 36C дан ошганида эсапомидор яна ўсишдан тўхтайди.


Шундай қилиб, ҳаво ҳарорати кўпчилик физиологик жараёнларда муҳим омил бўлиб, экинларнинг ривожланиши суръатига жиддий таъсир қилади. Бундан ташқари, ўсимлик ривожланиши фазаларининг бошланиши ва давомийлиги ҳам ҳаво ҳароратига боғлиқ.
Ҳавонинг ҳарорат режими ҳақидаги маълумотлар экинларни экиш ва ҳосил миқдоринини йиғиштириб олиш муддатларини ҳисоблашда, қишда кузги экинлар ва мевали дарахтларнинг ҳолатини баҳолашда ҳамда ҳосилни олдиндан айтиш (башорат қилишда) ҳам керак.



Download 10,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   74   75   76   77   78   79   80   81   ...   217




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish