Turk xalq adabiyotiga oid terminlar lug‘ati âGÂz-i dâSTÂN

TURK XALQ ADABIYOTIGA OID TERMINLAR LUG‘ATI

ÂGÂZ-I DÂSTÂN. Eski Türk edebiyatinda destana ve hikayeye başlamaya: herhangi bir kitapta ve özellikle mesnevilerde asıl konuya girişe verilen isimdir, Iran edebiyatından geçmiş\alınmış bir edebî gelenektir. Âgâz-i dâstên yerine yer yer dibace-i hikaye, ibtida-i dâstan, ibtidâ-yi manzume, âgâz-i kitab tabirlerinin kullanıldığı da olmuştur.


AGAZ-I DOSTON. Eski turk adabiyotida doston va hikoyani boshlashga, har qanday kitobda va asosan masnaviylarda asl mavzuga kirish qismi sifatida berilgan nomdir. Eron adabiyotidan olingan adabiy an’anadir. Agaz-I doston o‘rniga ba’zida debocha-i hikoya, ibtido-i doston, ibtido-i manzuma, agaz-i kitob ta’birlarining qo‘llanilganligini ko‘rish mumkin.

AĞIT. Halk şiiri nazim biçimi olan koşmanın bir türüdür. Daha ziyade genç yaşta ölen sevilen bir kimsenin arkasindan söylenen ve o kişinin üstünlüklerini, meziyetlerini anlatan, öleni yücelten halk şiiri örneklerine verilen addır.


MARSIYA. Xalq she’ri nazm shakli bo‘lgan xalq qo‘shig‘ining bir turi. Yosh vafot etgan va boshqalar tomonidan hurmatga sazovor bo‘lgan shaxs ortidan aytiluvchi va uning afzalliklarini, fazilatlarini hikoya qiluvchi, o‘lgan insonni ulug‘lovchi xalq she’ri namunalariga berilgan nomdir.

ALP. Bilhassa eski Türk destanlarinda yiğitliği, kahramanlığı, cesareti ve pehlivanlığıyla öne çikan ideal erkek tipi. Türkler islamiyeti kabul ettikten sonra "alp" tipi, edebiyatımızın yine destansi bazı eserlerinde "alperen" ve "alpgazi" isimleriyle karşımıza çıkar.


ALP. Asosan turk dostonlarida qahramonligi, mardligi, jasorati va pahlavonligi bilan namoyon bo‘luvchi erkak obrazi. Turklar islom dinini qabul qilgandan keyin “alp” obrazini turk adabiyotining dostonga o‘xshash boshqa asarlarida “alperen” va “alpg‘ozi” nomlari bilan uchratamiz.

ANONİM. Yazanı ve söyleyeni unutulmuş, halka mal olmuş edebî değeri olan söz ve yazıların genel adı. Halk edebiyatımız, zengin anonim ürünlere sahiptir. Dahasi, kimi araştırmacilara göre, halk edebiyatı anonim bir edebiyattır. Söyleyeni belli olan eserleri, bu edebiyatın dışında tutmak gerekir. Bilmeceler, ninniler, maniler, atasözleri, efsaneler ve bazı türküler anonim ürünlerdir.

ANONİM. Muallifi va aytuvchisi ma’lum bo‘lmagan, xalq boyligi bo‘lgan adabiy qadriyati hisoblanuvchi so‘z va asarlarning umumiy nomi. Xalq adabiyoti boy anonim unsurlariga ega. Ba’zi tadqiqotchilarga ko‘ra xalq adabiyoti anonim adabiyotdir. So‘ylangani ma’lum bo‘lgan asarlarni bu adabiyotdan tashqari deb hisoblash kerak. Topishmoqlar, allalar, monilar, maqollar, afsonalar va ba’zi turkular anonim adabiyotning qismlaridir.

ASKI. Eskiden saz şairleri arasında düzenlenen şiir yarışmalarında galip gelecek olan şaire verilmek üzere kahvehane duvarına asılarak teşhir edilen kilıç, tabanca, şal, kumaş, heybe gibi ödüllere verilen isim. Saz şairlerinin yarışma da başarı kazanıp duvardaki ödülü almasına da askı indirmek denir.