Turk xalq adabiyotiga oid terminlar lug‘ati âGÂz-i dâSTÂN

OSHIQ ADABIYOTI. Soz she’ri. Oshiq (baxshi)larning tilidan aytilgan asarlardan iborat bo‘lgan, xalq adabiyoti orasida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan tarmoqdir. Anonim asarlarga mansub bo‘lmagan, muallifi ma’lum bo‘lgan va jamiyat tomonidan yaratilgan manzum asarlardir. Ba’zi baxshilarning boshidan kechirganlari va keng yoyilib mashhur bo‘lgan hikoyalar ham Oshiq adabiyoti ichidan o‘rin olgan. Bir tariqatga mansub bo‘lib, shu yo‘lda she’r aytgan baxshi shoirlarining asarlari Oshiq adabiyoti tarkibiga kirmaydi. Fuad Ko‘prulu oshiq adabiyotining xalq adabiyotining bir tarmog‘i sifatida tadqiq qilgan.

AŞK. Âlemin yaralış sebebi olan bu kavram, şiirin de en temel varoluş nedenidir. Diğer edebi eserlerin ‘yaratımı’nda da 'aşk'ın büyük dahli vardır. Sanatın ortaya çıkış esprisinin özünde yatan biricik sebep dahi ask'tır. Büyük şair Fuzûli’nin "Aşk imiş her ne var âlemde" deyişi bunun içindir.
ISHQ. Olamning yaralish sababi bo‘lgan bu tushuncha she’rning ham paydo bo‘lish asosidir. Boshqa badiiy asarlarning yaratilishida ham ishqning katta ro‘li border. San’atning yuzaga kelishining asosida yotuvchi birgina sabab ishqdir. Buyuk shoir Fuzuliyning “Ishq emish har ne bor olamda” deyishi ham shundandir.

AYAK. Sazşiiri örneklerinde bentleri birbirine bağlayan dizelerin kafiyelerine (redifle birlik) ayak dendiği gibi, aynı zamanda halk şiirinde kafiye anlamında/karşılığında kullanılan bir terimdir. Uyak kelimesinden bozulduğu var sayılır. Halk şairleri 'ayak' konusunda fazla titiz davranmazlar. Onlar için mısra sonlarındaki tek ses benzerliği hatta mahreçleri birbirine yakın seslerin söylenmesi bile kafiye için yeterlidir.
Gel gidelim uzaklara sevgilim
Bizi söylesinler ellere karşı
Eğil bir yol bal dudaktan öpeyim
Ağzından dökülen ballara karşı.

OYOQ. Soz bilan aytiladigan she’r namunalarida bandlarni bir-biriga bog‘lab turuvchi tizimlarning qofiyalariga (radif bilan birlik) oyoq deyilgani kabi ayni paytda xalq she’rida qofiya ma’nosida qo‘llaniluvchi termindir. Uyoq so‘zining buzilgan variant deb qaraladi. Xalq shoirlari “oyoq” mavzusida ko‘p ham munosabat bildirmaydilar. Ular uchun misra oxirlaridagi birgina ovoz o‘xshashligi chiziqda mahrajlari bir-biriga yaqin bo‘lgan ovozlarning aytilishi ham qofiya uchun yetarlidir.
Gel gidelim uzaklara sevgilim
Bizi söylesinler ellere karşı
Eğil bir yol bal dudaktan öpeyim
Ağzından dökülen ballara karşı

BÂDE. Dolu. Halk edebiyatı sahasında eser veren àşikların uyku esnasında / rüyalarında içtikleri varsayılan efsanevî, yan kutsal hatta mitolojik, mahiyeti belirsiz bir su / içki. Rüyasında kendisine pirler tarafından verilen bâdeyi içen sazşairlerine bêdeli âşik denir ve söylediklerine kıymet verilir. Çünkü o kendinden değil Hak’tan söylemektedir . Bâde içmeyen aşiklarada itibar edilmez.
BODA. To‘la. Xalq adabiyoti sohasida asar yozgan baxshilarning uyqu asnosida, tushlarida ichgan deb hisoblanuvchi afsonaviy, muqaddas, hatto mifologik, mohiyati ma’lum bo‘lmagan suv yoki ichimlik. Tushida o‘ziga pirlar tomonidan berilgan bodani ishuvchi soz shoirlariga “bodali oshiq” deyiladi va aytgan jumlalariga e’tibor qaratiladi. Chunki u o‘zidan emas, Haqdan gapirmoqdadir. Boda ichmagan oshiqlarga esa e’tibor berilmaydi.