Turk xalq adabiyotiga oid terminlar lug‘ati âGÂz-i dâSTÂN

XARAKTER. Hikoya, roman, teatr va doston kabi aytib berishga asoslanadigan asarlarda boshqa kishilarga ko‘ra “orginal, aniq, ajralib turuvchi” shaxslar uchun qo‘llaniladigan termindir. (Qarang: OBRAZ.)

KARGIŞ. Beddua, lanet, ilenç. Bir kimseye, bir nesneye, bir topluma yöneltilmiş kötü dilek ve niyet ifade eden sözler. Kargışın hem söyleyeni hem de söyleneni etkilediğine inanılır. Kargışların yedi yıl etkili olduğuna inanan topluluklar dahi vardir, islam dini, insanlara, kargiş söylemekten sakınmayı tavsiye eder. Insan-ı kâmile (olgun insana), iyi insana, yakişan da budur. Halk arasında çok kullanılan bir kaç kargış örneği: Adın kara yerden gele, ağzına su dökenin bulunmaya, Allah belanı versin. Allah dert vere derman vermiye, Allah'tan bulasın. Azrail'in okuna gelesin, boynun altında kala , delirip dağlara düşesin, ellerin yanına uzana, ettiğini bulasın, gözün kör ola, iki gözden iki dizden olasın, kapına kara kilit asıla, muradın gözünde kala, sabaha sağ çıkmayasın, uyuz olup tırnak bulamayasın, vurucun güçlü gele, yuvanda baykuşlar öte, zıkkım yiyesin...
QARG‘ISH. Badduo, la’nat, yolvorish. Biror kimsaga, biror narsaga, jamiyatga qaratilgan yomon tilak va niyatni ifodalaydigan so‘zlar. Qarg‘ishning ham muallifi hamda aytilganligi ta’sir qilishiga ishoniladi. Qarg‘ishning yetti yilda ta’sir ko‘rsatishiga ishonuvchi jamiyatlar hanuz uchraydi., islom dini insonlarga qarg‘ish so‘zlarni aytishdan saqlanishini tavsiya qiladi. Inson-i komil (komil inson), yaxshi insonga yarashadigan ham shudir. Xalq orasida ko‘p ishlatiladigan bir qancha qarg‘ish so‘zlari namunalari bor: Noming qora yerdan o‘chsin, og‘zingga suv berganga Olloh balo bersin. Olloh dard dard bersin, darmon bermasin. Azroilning o‘qiga uchragin, bo‘yning ostiga kelsin, es-hushingdan ayrilib tog‘larga tushgin, qo‘llaring yoniga yoyilganda bulg‘ansin, ikki ko‘zdan, ikki tizzadan ayrilgin, darvozangga qora qulf osilsin, muroding hosil bo‘lmasin, tonggacha tirik chiqmagin.

HOYRAT. Kendine özgü bir ezgiyle söylenen ve dört dizeden olusan halk edebiyatı nazım biçimi. Cinaslı mânilere benzer. İçeriğinde daha ziyade aşkın ve kahramanlığın öne çıktığı hoyratlar; biçim olarak ahenkli, cinaslı kelimelerden ve genellikle yedi heceli dizelerden kurulur. Hoyrat, Kerkük, Diyarbakir, Erzurum, Elazığ, Urfa, Karş yörelerine yaygındır. Kafiye düzeni eaxa şeklindedir. Hoyratların ilk dizesi diğerlerinden kısadir: bu dize, bir anlamı olsa da, sonraki dizelere ayak veren cinaslı bir kelimeden oluşur. Misra sayısı 6 veya 8 olan hoyratlar da vardır. Hoyrat örnekleri:
Güle naz
Bülbül eyler güle naz
Gezdim gönül bağını
Ağlayan çok gûlen az.
Yüz aya değer
Hüsnün yüz aya değer
Ay var bir güne değmez
Gün var yüz aya değer.
HAYRAT. O‘ziga xos ohang bilan so‘ylanuvchi va to‘rt misradan iborat bo‘lgan xalq adabiyoti nazm turidir. Jinosli monilarga o‘xshaydi. Mazmunan ishqni va qahramonlikni kuylovchi hoyratlar shaklan ohangli, jinosli so‘zlardan va asosan 7 bo‘g‘inli misralardan tashkil topadi. Hayrat Kerkuk, Diyorbakir, Erzurum, Elazig‘, Urfa, Kars hududlaridan keng tarqalgan. Qofiya tizimi eaxa shaklidadir. Hayratlarning ilk misrasi qolganlariga nisbatan qisqa bo‘ladi. bu misra bir ma’no ifodalasa-da oxirgi misralarga yakun beruvchi jinosli so‘zdan tarkib topadi. Misralar miqdori 6 yoki 8 bo‘lgan hayratlar ham uchraydi. Hayrat namunalari:
Güle naz
Bülbül eyler güle naz
Gezdim gönül bağını
Ağlayan çok gûlen az.
Yüz aya değer
Hüsnün yüz aya değer
Ay var bir güne değmez
Gün var yüz aya değer.