“Assesment”

Lekciya №1
Tema: Alǵashqı jámáát dúzimi tariyxı
Joba:

1. Ótmish estelikleri tariyxıy derek, mánawiy qádiriyatlar.

2. Adamnıń kelip shıǵıw procesi hám avstralopitekler, pitekantrop, sinantrop, geydelberglerdiń qáliplesiwi.
3. Miynet hám miynet qurallarınıń roli, pikir, sóylewdiń payda bolıwı.
4. Zamanagóy adamnıń payda bolıwı, rasaǵa bóliniwiniń payda bolıwı.
5. Alǵashqı jámáát dúziminiń ıdıraw dáwiri.


Tayanısh túsinikler: áyyemgi dúnya, tariyxıy dáwirlestiriw, alǵashqı jámáát, jámiyetlik-ekonomikalıq hám siyasiy processler, ótmish estelikleri, tariyxıy derek, tariyxtanıw, paleolit, oldibay, ashel, miynet quralları, arxeologiya, antropologiya, etnografiya, insannıń kelip shıǵıw procesi, avstralopitekler, zinjantrop, pitekantrop, sinantrop, geydelbergler, tas quralları, miynet quralları, mádeniy qatlam.


1. Ótmish estelikleri tariyxıy derek, mánawiy qádiriyatlar. Alǵashqı jámáát dáwiri insanniń dáslepki tábiyat penen gúresiwi, civilizaciya hám mádeniy dereklerdiń tariyxı bólıp, bul dáwirdi úyrenbey jámiyettiń rawajlanıw nızamların ańlaw, kóz aldımızǵa keltiriw, házirgi zaman xalıqların túsiniw qıyın.
Adamzat tariyxında waqıya-hádiyselerdi analizlew hám tiklewde tariyxshı alımlardıń xızmetleri úlken. Sonıń menen birge járdemshi tariyx pánleri: arxeologiya, etnografiya, antropologiya, tariyxıy tiltanıw siyaqli pánlerdiń tabısları ayırıqsha áhmiyetke iye. Aldınǵı pán tabısları adamzat áleminiń rawajlanıwındaǵı ózine tán ózgesheliklerdi tiykarlap beriwi menen bir qatarda tariyxıy derek sıpatında xızmet etedi.
Tariyxıy derekler – bul ótmishte adamzat qolı menen jaratılǵan tariyxıy processtiń izlerin ózinde sáwlelendiriwshi hám adamzat jámiyetiniń tariyxın úyreniw imkanın beriwshi házirgi kúnge shekem jetip kelgen hár bir estelik, jazba derek, mánawiy qádiriyatlar (til, isenim, úrp-ádet) bolıp tabıladı. Derekler tariyxıy izertlewlerdiń tiykarǵı tırnaǵı esaplanadı. Olardı keń kólemde tolıq úyrenbesten turıp adamzat jámiyetiniń evolyuciyalıq rawajlanıw tariyxın talqılap bolmaydı. Dereklerdiń túri oǵada kóp, biraq belgili bir dárejede anıq hám tolıq maǵlıwmatlarǵa iye bolǵan derekler jıynaǵı sheklengen sanda. Jazıw ele payda bolmaǵan alǵashqı jámáát dáwirlerinen tek materiallıq mádeniyattıń qaldıqları (turaq jay, mákan, mánzil, miynet quralları) ǵana saqlanǵan. Olardan, tiykarınan, alǵashqı jámáát dáwiriniń turmısın, azı-kem áyyemgi dúnya hám orta ásirler tariyxın talqılawda paydalanıladı.
Óndiris xojalıqları (diyqanshılıq, sharwashılıq, ónertmentshilik), sawda-satıq qatnasları payda bolǵannan soń, rawajlanǵan civilizaciya dáwiriniń tariyxın úyreniwde jazba derekler birinshi dárejeli áhmiyetke iye boladı. Bul dáwir derekleriniń sanı hám sapası adamzat jámiyetiniń mánawiy jetikligi, atap aytqanda, jazıw hám xat-sawattıń jetilisiwinen baslap qansha jerlerge tarqalıwı hám jazba dereklerdiń saqlanıw halatına baylanıslı. Sol sebepli biziń dáwirimizge shekem, áyyemgi jazba derekler az saqlanǵan bolsa, keyingi tariyxıy dáwirler ushın tan bolǵan tas, keramika, qayıńnıń qabıǵı, pergament hám qaǵazǵa jazılǵan, sonday-aq baspa shıǵarmalar keń tarqalǵan.
Alǵashqı jámáát dúzimi haqqındaǵı pánniń rawajlanıw tariyxı. Jazba tariyxıy derekler adamzat jámiyetiniń jámiyetlik hám jeke iskerliginiń nátiyjesinde payda bolǵan. Olar 8 dúrkimge bólinedi: jazba, materiallıq, etnologiyalıq, lingvistlikaliq, toponomikalıq, awızeki (folklor), kino, fono, fotomateriallar. Dereklerdi dúrkimlerge bóliw, olardıń payda bolıwın izertlew, avtorların anıqlaw, haqıyqıylıǵın hám tolıqlıǵın belgilew siyaqli máseleler menen derektanıw páni shuǵıllanadı.
Adamzat rawajlanıwında eń uzaq dawam etetuǵın dáwir áyyemgi tas dáwiri – paleolit esaplanadı. “Paleolit” sózi latınsha sózden alınǵan bolıp, “paleos” – áyyemgi, “litos” – tas, yaǵnıy áyyemgi tas dáwiri degen mánisti beredi. Paleolit dáwiri xronologiyalıq tárepten b.e.sh. 2 million jıllıqlardan 12 mıń jıllıqlarına shekem dawam etedi hám úsh dáwirge – dáslepki, ortasha hám sońǵı dáwirlerge bólinedi.
Paleolittiń úsh dáwiri de óziniń rawajlanıw dárejesine qaray, miynet qurallarındaǵı ózgerisler tiykarında hár tur’li dáwirlerge bólinedi. Burın dáslepki paleolit dáwiri shellge shekem, shell dáwirlerine bólinetuǵın edi. Biraq keyingi dáwirlerde alıp barılǵan izertlewler nátiyjesinde, onı oldibay hám ashell dáwirlerine bóliw muwapıq dep tabıldı. Sebebi burın oldibay dáwiri estelikleri az bolıp, onı dáwir sıpatında ajıratıw imkanı bolmaǵan. Al sońınan shell hám ashell dáwirleriniń qol shoqparlarındaǵı salmaqtı esapqa alıp, olardı dáwirlerge ajıratqan. Keyingi jıllarda, oldibay dáwirine tiyisli miynet qurallarınıń kóplep tabılıwı onı dáwir sıpatında ajıratıp kórsetiwge imkan tuwdırdı.
Tariyx pániniń bir baǵdarı tariyxtanıy (istoriografiya) bolıp, onıń wazıypası hár bir dáwirdiń tariyxınıń úyreniliw dárejesin izertlew hám analizlewden ibarat. Alǵashqı jámáát turizminiń tariyxın úyreniwde Geradot, Ksenofont, Strabon, Cezar hám Tacit, Demokrit, Lukreciy Kar, Foma Akvinskiy, Smit hám Rikardo, Vaxofen, Morgan, Spenser, Teylor, Vastian, Mak – Lennan, Lippetler júdá úlken úlesin qosqan.
Keńes dáwiri etnografları dialektikalıq hám tariyxıy materializm kóz-qarasınan, revolyuciyaǵa shekem bolgán etnografiyanıń bay miyrasın kózden ótkerip, onı qaytadan bahaladı hám usı miyrastı jańa izertlewler menen bayıttı. Keńes dáwiri etnografları mektebiniń tiykarǵı izertlew obyekti – konkret xalıq ózi jaratqan mádeniyattıń dóretiwshisi bolıp tabıladı. Alǵashqı jámáát dúziminiń tariyxı da basqa dáwirlerge qaraǵanda keń úyrenilgen. Bul dáwirde tiyisli mákanlardıń izertleniwi orta paleolit dáwiri xojalıǵınıń mádeniy turmısın tolıq bayanlaydı. Bul dáwir Q.Islamov, K.Kraxmal, A.Okladnikov, V.Ranov. M.Qasimov, R.Sulaymanov, T.Mirsaatov, N.Tashkenbaev, M.Jungorov, Z.Abramova hám basqalar tárepinen izertlengen.