“Assesment”

5. Alǵashqı jámáát dúziminiń ıdıraw dáwiri. Arxeologiyalıq kóz-qarastan sońǵı paleolit, mezeolit hám neolit dáwirine sáykes martiarxat dáwirinde urıwshılıq jámááti ádewir birlesken jámiyetlik-ekonomikalıq búrtik bolıp, adamlar birgelikte ónimdi tayarlaytuǵın hám paydalanatuǵın edi. Olar ańshılıq, balıqshılıq penen shuǵıllanǵan, al keyin ala bolsa gúnde menen jer aydap, dıyqanhılıq etip, úy haywanların baǵıp kún keshirgen. Matriarxattıń rawajlanǵan dáwirinde miynettiń bólistiriliwi sebepli xojalıqta hám jámiyette hayallar ortalıǵı rol oynay basladı. Alǵashqı topar-topar shańaraqtan ayırım xojalıqqa iye bolmaǵan jup-jup shańaraqqa ótedi. Matriarxat dáwirinde qısqı turaq jay, kiyim hám bezekler, quraldıń quramalı túrleri (oq jay, shanıshqı ham basqa), terini qayta islew, gezlemeni toqıw, gúlalshılıq payda bola basladı.
Óndiris kúshleriniń rawajlanıw dáwiri hám metallurgiya (mıs, jez, temir)nıń payda bolıwı. Neolit dáwiriniń klimatı házirgi klimat sharayatına jaqın bolǵan. Orta Aziyanıń qubla-batıs aymaǵınıń klimatı ıssı, diyqanshılıq ushın qolaylı bolǵan. Oraylıq hám arqa wálayatlarda da klimattıń ısıwı jaylaw hám shól zonaların payda etken. Al bul bolsa, neolit dáwiri jámáátlerinń aymaq boylap keńnen tarqalıwına alıp kelgen. Sonday-aq, olar mezolit dáwirindegidey qańgırmay ómir keshirmesten, otıriqshılıq turmıs qálpine ótedi. Turaqlı jer tóle, ılashıq hám ılay, zuwalalardan salınǵan úylerde jasay baslaydı. Otırıqshılıq turmıs qálpi qubla aymaqlarda diyqanshılıqtıń kelip shıǵıwına, al shól zonalarda bolsa otırıqshı ańshılıq xojalıqlarıniń ornalasıwına alip keldi. Keyin ala onıń negizinde sharwashılıq payda boldı.
Neolit dáwirinde tastı qayta islew texnikasında jańa usıllar – tegislew, pardozlaw, pıshqılaw hám burǵılaw usılları oylap tabıldı. Al bul bolsa, óndiris kúshleriniń jáne de tezirek rawajlanıwına alıp keldi. Ótkir júzli qurallardı jasawda ele kertpe hám jarma usıllarınan paydalanıldı. Mezeolit dáwirinde oq jay oylap tabıldı, iyt, suwın qolǵa úyretildi.
Dáslepki neolit dáwirinde makrolit qurallar keń tarqalǵan. Olar awır úlken kólemdegi shaqmaqtaslardan islengen qurallar bolıp, onı tegislew kelesi neolit dáwirine tuwrı keledi. Qurallar arnawlı tastıń ústindegi qumtas taxtada tegislengen. Tas taxta tayanısh wazıypasın atqarǵan. Qurallar kól kvarc qumı menen uzaq waqit ısqılaw nátiyjesinde tegislengen. Tegislengen tas qurallar neolit dáwiriniń aqırına kelip burǵılanǵan. Onda súyek burǵı wazıypasın atqarǵan. Súyek burǵını qalqannıń jibine baylap aylandırǵan, onda súyektiń ishine ızǵar qum sewip turılǵan. Burǵılanǵan quralǵa saptı ornatıw múnkin bolǵan.
Aldınǵı dáwirlerde ruwzgershilik buyımları aǵashtan yaki taldan jasalǵan bolsa, dáslepki neolit dáwirinde turpayı, shala kúygen keramika buyımlar tarqaldı. Olar máyek tárizli túbi domalaq bolıp, arnawlı shuqırshalarǵa ornatılǵan. Sońǵı neolit dáwirine kelip keramika buyımnıń forması ózgerdi. Túbek tárizli, astı tegis ıdıslar payda bolıp, olar kishireydi. I’dıslar ılay lentalar tiykarında qolda islengen. I’dıslardıń naǵısı da ápiwayıdan quramalıga qarap ózgerip baradı. Sonday-aq, ıdıslarda tarnaw tárizli yaki truba tárizli kranlar payda boladı. I’dıslar bir yaruslı qumbızlarda pisirilgen. Biraq ıdıslar turpayı, mort bolǵan.
Toqımashılıq, ónermentshiliktiń payda bolıwı da neolit dáwiriniń ullı ashılıwı esaplanadı. Neolit dáwiriniń adamları haywannıń júni hám ósimlik talshıǵınan gezleme toqıwdı úyrengen. Sonday-aq, iyirilgen jipten balıq torın toqıǵan. Al bul bolsa, balıq awlawdıń áhmieyetin keskin túrde arttır’ıp jibergen. Buǵan suwda júziwshi qayıqlar da imkan berdi.
Bronza dáwiriniń tabıslarınan biri bul juplıq shańaraqtıń payda bolıp, ol urıwdıń ishinde shańaraq qatnaslarınıń tártipke túsiwine alıp keldi hám jámiyettiń rawajlanıwın jáne de alǵa jıljıttı. Bronza dáwirine kelip óndiris kúshleriniń ósiwi, jámiyetlik miynet bólistiriliwiniń rawajlanıwı jeke xojalıqtıń payda bolıwına, urıwdıń ıdırawına alıp keldi. Bul qatlam dáslep áskeriy tutqınlar, sońınan kambaǵallasqan qáwimlerdiń puqaraların qullarǵa aylandırdı.
Miynet quralların jasaw, shaqmaqtas shiyki zatların izlestiriw jolında neolit dáwirinde shaxtalar payda boldı. Olar Angliya, Daniya, Arqa Germaniya hám Belorussiya sıyaqlı mámleketlerde úyrenilgen. Ózbekstannıń tawlı aymaqlarında, máselen, Nawayı wálayatınıń Úshtut degen jerinde tabılǵan. Miynet quralların jasawda temirdiń payda bolıwı alǵashqı jámááttiń ıdirawına alıp keldi.
Bul processler nátiyjesinde alǵashqı jámáát daǵdarısı baqlanǵan.

Bekkemlew ushın sorawlar

1. Ne ushın alǵashqı jámáát dúzimi dáwiriniń tariyxın úyreniw ushın zárúrlilik payda boldı?
2. Tariyxtanıw qanday pán hám neni úyrenedi?
3. Tariyxtanıwshı alımlardıń alǵashqı jámáát turizmine tiyisli bolǵan qanday shıǵarmalarin bilesiz?
4. Adamnıń payda boıwı hám onıń qáliplesiwi haqqında qanday kóz qaraslar bar?
5. Adamzattıń sóylewi hám pikiriniń rawajlanıwında qanday faktorlar baslı rol atqardı?
6. Antropologiya páni hám onıń úyreniw salası nege qaratılǵan?
7. Paleolit dáwiriniń miynet quralları nelerden ibarat?
8. Eneolit hám bronza dáwiri adamları miynet quralları nelerden ibarat hám olardıń adamzat oy-pikiriniń rawajlanıwındaǵı qosqan roli qanday?