1. Endogen geologiyalik protsessler. Magmatizm intruziv xam effuziv magmatizmi xaqqinda

LEKTSİYA № 3


TEMA: 3.1. ENDOGEN GEOLOGIYALIK PROTSESSLER. MAGMATIZM. INTRUZIV XAM EFFUZIV MAGMATIZMI XAQQINDA. MAGMALIQ PROTSESSLER MENEN BAYLANISLI QAZILMA BOYLIKLARDIN PAYDA BOLIUI XAQQINDA X. M. ABDULLAEVTIN GENETIK NIZAMLIQLARI.

REJA:
1.Endogen geologiyalik protsessler.
2.Magmatizm. intruziv xam effuziv magmatizmi xaqqinda..
3.Magmaliq protsess qazilma boyliklardi.
4. Geolog X. Abdullaevtin genetik nizamliqlari.


Endogen (ichki) geologiyalık protsessler - jerdin chuqir qa'rida mater iyaning rauajlanıuidan ajralayotgan enjer giya hisobiga boruvchi protsessler aytiladi.Endogen geologiyalık protsessler jerdin ichki sferalaridan ajralib chikkan magma massasining litosfera katlamlaridagi xarakati tushuniladi. Endogen protsesslerning jer qaridagi matjer iyaning bir formadan boshqa formaga o’tishda uning harakati xam bo’linishi natijasida yuzaga keladigan magnitizm, metamorfizm xam deformatsiya ko’rinishlarida shakilanada Tau jinsi katlamlarining bulrmalanishi yamasa uzilishi natijasida jer kabatın ayrim kismlari yoriklar yuzasi bulylab kutarilishi xam bulkilishi natijasida tau tizmalari xam botikliklarning payda etiu bullishi xam kiradi. Bul massaning bir kismi jer pustidagi yirik yoriklar orkali jer betine sizib chikishi mumkin. Jer pustida xarakat kilgan xam jer betine sizib chikkan magma massasi magmalık tau jınıslarıni payda etiu kiladi. Magma massasining litosfera yoriklari bulylab xarakati protsessida, litosferaning ayrim kismlari kattik kizdiriladi, atrofida joylashgan jinslarga jer itmalar, gazlar, bulglar katta bosim menen ta`sir kursatadi xam natijada jinslarning tarkibi, tuzilishi xam yotish xolati uzgaradi.
Endogen geologiyalık protsessler ga magmatizm, jer kabatın xarakati xam seysmik xodisalar kiradi. Kupgina olimlar endogen geologiyalık protsessler ni vujudga keltiruvchi tiykargı enjergiya manbai deb radiogen issiklikni, ya`ni jer paydo bullishi protsessida, tuplangan, ogir, turgun bullmagan elementlarning parchalanishi natijasida payda etiu bullgan issiklikni tiykargı enjer giya manbai deb xisoblaydilar. Jer ishinde payda etiullgan bul issiklik enjer giyasi jinslarning issiklik utkazuvchanligi juda kichik bullganligi sababli juda uzok uakt (milliard yillar)saklanib koladi.
Litosfera menen mantiyaning chegara kismida tjer modinamik muvozanat bulzilsa (xarorat ortsa yamasa bosim kamaysa), uta zichlangan moddalar suyuk xolatda utadi. Suyulish natijasida moddalarning zichligi keskin pasayadi, xajmi katta mikdorga ortadi. Natijada bul kizigan suyuk moddalarning litosfer aga singib kirishi uchun sharoit yaratiladi xam suyuk moddalarning diffjer entsiatsiyasi boshlanadi. Jer ka`rining bulnday kismlaridan yukorida joylashgan chukindi katlamlar chuka boshlaydi, natijada toshkobik jinslari sinib yirik yoriklarni payda etiu kiladi xam suyuk kizigan moddalar bul yoriklardan jer betine okib chika boshlaydi. jerdin bulnday kismlarida botik yuzalar payda etiu bulladi. Bul xodisalardan tashkari jer kabatın pasayishi xam V.E.Xainning fikriga kura, jer ka`ridagi moddalarning zichlanishi xam sabab bullishi mumkin.
Bul protsesslerning haraktjer i vulkan, jer silkiniu foyda bwladi. Endogen protsessler da matjer iyaning bo’linishi paydalı qazilmalarni juda muhim guruhlarini shakillanishiga (ko’pchilik metall rudalarni, slyo’dalarni, qimmatbaho toshlarni xam boshqalarni), shuningdek stihiyali fojia ko’rinishlarini keltirib chiqaradi. Shunday kilib, jer ka`ridagi moddalarning radiogen issiklik ta`sirida uzluksiz uzgarish protsessi, jer yuzasida vulkon xodisalari xam jer kabatın xarakati (tebranish) kurinishida uzini nomoyon kiladi. Kupchilik endogen protsessler ni uzok uakıtutgandan sung paykab olish mumkin. Vulkan otilishi xam jer silkiniularni esa olardın namoyon bullish xam ktida kuzatish mumkin.