Zovur xizmat qiladigan maydon zovur uzunligi va zovurlar o’rtasidagi
oraliq bilan
belgilanadi.
Zovurlarning hisobiy suv sarfini oqib keladigan sizot suvlarining solishtirma
(pogonniy) miqdori q
0
va zovur uzunligi l
3
asosida aniqlash ham mumkin:
3
0
l
q
Q
. (4.19)
Agar har 1
m zovurga bir sutkada m
3
hisobida oqib keladigan suv miqdori q
0
ma’lum bo’lsa, zovur moduli quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi:
3
0
3
l
q
q
, (4.20)
10000
3
l
L
,
bu yerda: l
3
– zovur uzunligi, m;
- zovurning ikkala tomonidagi drenajlanadigan maydon, ga;
L – ikki zovur oralig’i.
Zovur
moduli formulasida
ning qiymatini o’rniga qo’yib chiqsak va o’tkazma
koeffitsiyentlarni kiritsak, quyidagi miqdorni hosil qilamiz:
га
сек
л
L
q
L
q
l
L
l
q
q
1
/
7
,
115
4
,
86
10000
400
,
86
1000
100000
0
0
3
3
0
3
га
сек
л
L
q
q
.
/
7
,
115
0
3
(4.12)
Kritik zovur oqimi. Irrigatsiya sistemalaridan foydalanish tajribasining
ko’rsatishicha, tuzlar aktiv suratda almashinib turadigan 10 – 15 m li qavatdagi kuchli
darajada minerallashgan sizot suvlarni chuchuklashtirish uchun yillar ketadi.
Minerallashgan sizot suvlarni chuchuq suvlar bilan almashtirish
esa ularning sathini
pasaytirishdan ko’ra kiyinroq.
Тuproq eritmalaridagi tuzlarning vaqti – vaqti bilan qishloq xo’jalik ekinlari uchun
zaharli darajaga yaqinlashib turadigan, ammo undan oshib ketmaydigan darajada
konsentratsiyalanishi tuproqning kritik tuz rejimi deyiladi.
Shu narsa aniqlanganki,
tuproq xlorid – sulfat tipida sho’rlangan taqdirda sizot suvlarining qritiq minerallanishi
12 g/l ni va xlorid tipidagi sho’rlanishda 7 g/l ni tashkil qilar ekan.
Тuproqning kritik tuz rejimi tuproq eritmasining tuz balansi tenglamasi asosida
(N. G. Minashina usulida) aniqlanadi:
NS
gx
C
C
V
)
(
1
, (4.22)
bu yerda: C – vegetatsiya davri oxirida hisobiy qatlamdagi tuproq eritmasining
konsentratsiyasi;
C
1
– shuning o’zi
vegetatsiya davrining boshida;
V – nam sig’imi eng past darajada bo’lgan tuproqning erimaydigan xajmidan
(gigroskopiq suvdan) tashqari namligi.
Qumoq tuproq uchun bu miqdor 1 m li tuproq qatlamida 310 mm ga yoki 60 sm
li tuproq qatlamida (g’o’za uchun hisobga olinadigan qavat) 180 mm ga teng;
g– vegetatsiya davrida bug’lanib ketgan suvlar miqdori, mm;
x– sizot
suvlarning minerallanishi, g/l;
N – sho’r yuviladigan sug’orish rejimida sug’orish suvining miqdori;
S – sug’orish suvining minerallanishi, g/l.
(4.22) formuladan 60 sm li qatlamdagi tuproq eritmasida tuzlarning
konsentratsiyasi yo’l qo’yiladigan darajada bo’lganda
sizot suvlarning kritik
minerallanish miqdori x aniqlanadi:
g
NS
C
C
x
)
(
1
(4/22
a
)
Тuproqdan va sizot suvlardan tuzlarni chiqarib yuborishga qodir bo’lgan minimal
zaruriy (kritik) zovur oqimining miqdori D quyidagi formula bilan aniqlanadi:
V
S
x
V
C
C
D
1
)
(
1
(4.22
b
)
17 – jadvalda O’rta Osiyoning ba’zi bir vohalari uchun (sug’orish suvining
minerallanishi 0,25 g/l bo’lganda) zovur suvlari kritik oqimining qiymatlari keltirilgan.
17 – jadval. Kritik minerallanish va mineral suvlar kritik oqimining qiymatlari(N.G.
Minashina ma’lumotlari).
Sizot suvlar
chuqurligi,m
Kritik
mineraliza-
siya,g/l
Zovurning
kritik
oqimi, D
Suvning bug
,
lanishi va
transpiratsiya
sarfi
Drenaj suvlari,bug
,
lanish va transpira-
siyaga nisbatan,
% xisobida.
Yiliga ming ,kub.
Sherobod vohasi
1,0
1,5
14,0
15,0
90
1,5
3,2
6,2
9,4
66
2,0
12,9
1,5
6,0
25
2,5
25,4
1,5
5,5
27
Buxoro vohasi
1,0
1,7
12,4
13,8
90
1,5
2,7
7,2
10,8
67
2,0
9,3
2,0
7,1
28
2,5
19,2
1,5
6,7
22
3,0
22,8
1,5
7,0
21
Xorazm vohasi
1,0
2,5
7,8
13,2
59
1,5
3,2
6,2
11,2
52
2,0
4,8
4,1
11,9
34
2,5
6,5
2,8
11,5
24
Sizot suvlar sathi yuza joylashgan yerlarda tuz rejimini boshqarish juda ham
qiyin, chunki bunday joylarda suvning ko’plab bug’lanishi
tuproqda shiddatli ravishda
tuz to’planishiga olib keladi va shu vajdan kritik minerallanish juda past (ko’pi bilan 3
g/l bo’lishi kerak, Хorazm). Bunday yerlar yiliga kamida 6 – 14 ming m
3
/ga sizot suvni
chiqarib yuborishga imkon beradigan samarali sun’iy zovurga muxtoj bo’ladi va bu
miqdor 1 ga da 0,2 – 0,5 m/sek chamasidagi o’rtacha yillik zovur moduliga to’g’ri
keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
