Zokirjon saidboboyev

arktika, mo ’tadil
(qutbiy) va 
tropik.
0 ‘zbekiston hududida atmosfera sirkulyasiyasining o‘zgarib 
turishi xususiyatlari haqida yaxshi tasawurga ega bo‘lish maqsadida 
yilning issiq (yoz) va sovuq (qish) fasliga bo‘lib tavsif beramiz. 
Qishda 0 ‘zbekiston hududi ko‘proq arktika va mo‘’tadil (qutbiy) 
havo massalari ta’sirida bo‘lib, ular shimoli-g‘arbdan, shimoldan 
va shimoli-sharqdan kirib keladi. M a’lumki, 0 ‘rta Osiyo, 
jumladan 0 ‘zbekiston qishda Sibir antisiklonidan vujudga kelgan 
yuqori bosimli barometrik o‘qdan janubdan joylashgan. Natijada 
o‘sha yuqori bosimli barometrik o‘qdan, ya’ni shimoli-sharqdan 
0 ‘zbekiston hududiga havo massasi kirib keladi.
Qishda 0 ‘zbekiston hududiga ba’zan iliq tropik havo massalari 
Eron, Afg‘oniston tomondan kirib keladi. Natijada, Turkistonning 
janubiy qismida m o‘’tadil mintaqa sovuq havosini Eron va 
Afg‘onistondan kirib kelgan iliq tropik havosidan ajratib turuvchi 
qutb fronti vujudga keladi. Front chizig‘i atrofida ob-havo beqaror 
bo‘lib, siklonlar harakati kuchayib, Kaspiy dengizining janubiy 
va Kopedtog1 bilan Parapamiz tog‘larining oralig‘ida Tajan va 
Murg‘ob vodiylari orqaU Turkistonga kirib keladi hamda shimoli- 
sharq tomonga qarab harakat qiladi. Oqibatda Qozog‘iston 
hududida u kuchsizlanib qoladi.
Yilning issiq faslida 0 ‘zbekistonda havo sirkulyasiyasi qish 
faslidan keskin farqlanadi. Chunki may oyidan boshlab Turon 
tekisligi havosi tezda qizib ketishi oqibatida past bosimli markaz
— termik depressiyasi vujudga keladi. Natijada havo o‘ta qizib, 
mahalliy kontinental Turon tropik havosi shakllanadi. Bu davrda 
0 ‘zbekistonda harorat ko‘tarilib, Termizda 50° ga yetishi
184

---

kuzatilgan. Bunday ob-havo (termik depressiyali kunlar) yoz 
davrining 15% ni tashkil qiladi.
0 ‘zbekiston tog‘ oldi qismlariga yiliga o‘rtacha 300- 500 mm 
(Denovda — 360 mm, Qamashida — 327 mm, Samarqandda — 
328 mm, Toshkentda — 359 mm, Jizzaxda — 425 mm, Kitobda — 
545 mm) gacha yog‘in tushadi. Respublikada eng ko‘p yog‘in 
uning tog‘li qismiga, xususan G ‘arbiy Tyanshan, Zarafshon va 
Hisor tog‘larining g‘arbiy va janubi-g‘arbiy yonbag‘irlariga to‘g‘ri 
kelib, o‘rtacha yillik yog‘in miqdori 550 — 900 mm, ayrim 
joylariga esa 900 mm dan ham ortiq yog‘in tushadi (Hazrati 
Bashirda — 550 mm, Sharg‘unda — 625 mm, Chimyonda — 787 
mm, Xumsonda — 879 mm, Omonqo‘tonda — 881 mm).
0 ‘zbekiston Turkistonning markazida, materikning ichki 
qismida joylashganligi tufayli uning daryolari okean va dengizlarga 
quyilmaydi, binobarin berk havzaga qaraydi. Respublika daryolari 
hudud bo‘yicha notekis joylashgan bo‘lib, o‘ziga xos 
gidrologik
xususiyatga ega.
0 ‘zbekiston hududida daryo tarmoqlarining zichligi bir xil 
emas. Respublika yer maydonining 71% ni ishg‘ol qilgan tekislik 
qismida daryo tarmoqlari juda siyrak joylashib, har kv. km. 
maydonga 2 metr uzunlikdagi daryo to ‘g‘ri keladi. Vaholanki, 
MDH (Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi) hududi bo‘yicha daryo 
tarmoqlarining o‘rtacha zichligi har kv. km maydonga 140 metrdir.
Respublika hududining 17% ni ishg‘ol qilgan adirlar qismida 
esa daryo tarmoqlari nisbatan zichlashib boradi. Lekin bu 
yerlardan juda ko‘p sug‘orish shoxobchalari (ariq, kanal) 
boshlanib, ularning suvini har tomonga tarqatib, sug‘orishga sarflab 
yuboradi.
0 ‘zbekiston yer maydonining 12% ni ishg‘ol qilgan tog‘li 
qismida har kv.km maydonga o‘rtacha 140-150 metr uzunlikdagi 
daryo tarmoqlari to ‘g‘ri keladi. Respublika hududida daryo 
tarmoqlarining zichligi bir xil emasligi eng awalo uning