Zokirjon saidboboyev

bo ‘Igan ?
2. Xiva, Qo ‘qon xonliklarining та ’muriy-hududiy bo ‘linishini
kartadan belgilang.
3. Xonliklaming xojali к hayoti haqida nimalami bilasiz?
142

---

4. Xonliklarning aholisi va savdo aloqalari haqida tarixiy
manbalardan та ’lumot to ‘plang.
5. Xonliklarda hukmronlik qilgan sulolalar tarixiga doir та ’ruza
tayyorlang.
Mavzuga doir manba
Xiva va xivaliklar haqida
Xiva mulklarini Kaspiy dengizi tomonidan turkmanlar bilan 
Eron hududlari, keyin Buxoro va qisman jung‘or mulklari 
qoraqalpoqlar, orolliklar va qiig‘iz-qaysoqlar bilan chegaradosh yerlar 
o‘rab turadi. Buxoro, Balx va Badaxshondan Orenburgga yo‘l 
olgan savdo karvonlari Xiva mulklarini chetlab o‘tolmaydilar. 
Shuning uchun ham Orenburg tijoratida Xiva shahri asosiy markaz 
hisoblanadi. Xiva xoni va o‘zbeklariga hurmatsizlik qilish yaxshi 
emas. Chunki ular ushbu savdo munosabatlariga ijobiy va salbiy 
ta’sir ko‘rsatishlari mumkin. Bir so‘z bilan aytganda, bu savdoning 
rivoji ular bilan munosabatlarga bog‘liq. Rossiya fuqaroligi ostida 
bo'lgan qirg‘iz-qaysoq dasht xalqi (ular orqali Orenburgga va 
Orenburgdan kelayotgan savdo karvonlari Xiva mulklari orqali ham 
o‘tishi lozim) tinchgina yashayotganligi va xivaliklar tomonidan 
ularga hech qanday zarar yetkazilmayotganligi, Orenburg gubemiyasi 
bilan chegaradosh bo‘lganligi bois ham u yerlar haqida muhim 
bo‘lgan keng tafsilotlami berish lozim.
...Mahalliy xalqlar hamma xivaliklami Urgenech deb ataydilar 
va ularni qadimiyliklari uchun izzat qiladilar. Shuning uchun 
ham Xiva karvonlari Buxoro yoki boshqa davlatda bojxona to'lovini 
to ‘lamaydilar. Ammo o‘zlari har qanday karvondan to ‘lov 
undiradilar. Haqiqiy xivaliklar ko'pchilikni tashkil etmasalar-da, 
o‘zbeklar, turkmanlar va orolliklar evaziga Xiva xonligi katta kuchni 
tashkil etadi. Hozirgacha ham turkmanlar va orolliklar ko‘p 
hollarda xonga o‘z xohishi bilan xizmat qiladilar. Aytishlaricha, 
u xalqlar bilan birgalikda Xiva harbiy kuchlari 20 mingdan 30
143

---

mingacha to'plangan, ammo hozir uncha kuch to‘plash mushkul. 
Ba’zi hollarda xivaliklar qiig‘iz-qaysoqlarning birlashgan kuchidan 
cho‘chiydilar va agar qirg‘iz (qozoq)lar birlashib, ularga qarshi 
chiqsa, xivaliklar qiyin ahvolda qolishini kuzatish mumkin. Xullas, 
Xiva Orenburgdan janubda 12-15 kunlik karvon yo'li masofasida 
joylashgan.
Qirg'iz-qaysoq cho'li (dasht) orqali qulay yo‘l, chunki yo‘l 
bo‘ylab o£t-o ‘lan va suv bor. Sirdaryodan tashqari bironta katta 
kechuv yo‘q. Biroq qirg'iz-qaysoqlar ehtiyot bo‘lishlari kerak. 
Ular o ‘zlarining odatlariga ko‘ra o ‘g‘irlik qilishdan toymaydilar 
va otlami olib qochadilar. Xiva shahri Orol dengiziga quyiladigan 
Uludaryodan chiqarilgan kanallar bo‘yida joylashgan. Shuning 
uchun Orol dengizidan bu shahar yaqiniga borish mumkin. Xiva 
to‘rtburchak shaklidagi loydan qad ko‘targan mudofaa devorlariga 
ega. Burchaklarida va xavfli joylarida qorovullar uchun maxsus 
joy qilingan. Unda 3 ming yoki undan ortiqroq uylar bo‘lib, bir 
qator qilib loydan qurilgan. Uylaming hovlisi yo‘q. Ko'chalari 
bir tekis. Chorva uchun aholi 
xutor
(ruscha) — shahar 
tashqarisidagi dala hovliga egadirlar. Ular ham loydan qurilgan. 
Shaharda barcha ko‘chalar tor. Abulxayrxonga Orenburg 
komissiyasidan xizmatga yuborilgan injener ofiserlardan biri bu 
shahar uchun loyiha ishlab chiqqan edi. U loyiha hozirda 
Orenburg gubemiyasi devonxonasining tashqi ishlar bo'limida 
saqlanmoqda.
Xiva mulklarida Xivadan tashqari 11 ta yirik shahar mavjud. 
Orenburg tomonda ulardan Gumok, Vazirkent, Shavak, Kazabat 
shaharlari va Xivaning qarama-qarshi tomonida Urganch, Adarus, 
Betnak va Oqsaroy joylashgan. Ulardan tashqari yana turli aholi 
maskanlari va ko'pgina qishloqlar mavjud. Yuqoridagi shaharlarda 
hukm dor Xiva beklari yoki shahzodalari emas, shaharlar 
vakillaridir. Biroq ular hammasi Xiva xoniga bo'ysunadilar. Xon 
Xiva shahrida shohona hayot kechiradi. U xalqni o ‘ziga 
bo‘ysundirgani bilan xivaliklarda qadimdan bir odat borki, agar 
ular xondan jabr ko‘rsalar unga fitna uyushtirib, o ‘ldirib
144

---

yuboradilar va bir necha yillardan so‘ng boshqa sulola vakillaridan 
o'zlariga xon tayinlaydilar.
Hozirda ularda qirg‘iz-qaysoq Botir Sultonning o‘g‘li Xaipxon, 
awal esa Abulxayrxonning o‘g‘li Nuralixon edi. Abulxayr ham 
Xivada xon bo‘lgan, keyin qirg‘iz-qaysoqlarga xon bo‘lgandan 
so‘ng u yerga o‘g‘li Nurali tayinlanadi. 1740 yilda Eron shohi 
Nodir qo‘shin bilan Xivaga bostirib keladi va qarshiliksiz shahami 
egallaydi, ammo Nodirshoh o'limi bilan xivaliklar u qoldirgan 
askarlami mamlakatdan haydab chiqarib, ozod boladilar.
Xivaliklar don mahsulotlarini ko‘p ekadilar. Ularda g‘alla, 
tariq, sorochino bug'doyi, paxta va tamaki o ‘sadi. Ipak ko‘p 
bo‘lmasa-da, biroq har qalay o'zlarida yetishtiriladi. Eron va 
Buxoro bilan savdo qiladi. Meva va sabzavot, uzum yetarlicha 
yetishtiriladi. Ot va chorva kam boqishadi, chunki ularda 
yaylovlar kam, shuning uchun otlarni qirg‘iz va qora- 
qalpoqlardan sotib oladilar. Amudaryo yoki Uludaryo bo'ylab 
quyi tomon yurilsa orolliklar, yuqoriga Buxoro va boshqa 
yerlarga boriladi. Xiva mulklarining Orol dengizi yonida 
joylashgan tog‘larida oltinga boy kon mavjud deyishadi. Ammo 
undan foydalanish uchun hech kimga ruxsat berilmagan.