Zokirjon saidboboyev

2. Chor istilosiga qarshi milliy-ozodlik kurashlari
geografiyasi
Turkistonda chorizmning siyosiy va iqtisodiy zulmiga qarshi 
harakatlar XIX asrning 70-yillaridan boshlandi. 1875-1876 yillarda 
Farg‘onada Po‘latxon boshchiligidagi qo‘zg‘olon, 1871 yildagi
149

---

Yetimxon boshchiligidagi Mingtepadagi g‘alayon chorizm ma’mur- 
larini jiddiy tashvishga soldi.
1892 yil yozida Toshkentda ham yirik qo‘zg‘olon bo‘lib o‘tdi. 
Bu qo‘zg‘olon tarixga „vabo isyoni“ nomi bilan kirgan. Shaharda 
vabo tarqalishi bilan 12 ta qabriston yopib qo‘yildi va yangi 4 ta 
qabriston ochilishigina e’lon qilindi. Va’da qilingan 4 ta qabriston 
o‘rniga faqat bittasi ochildi. Natijada xalq ommaviy qo‘zg‘olon 
ko‘tardi. Lekin qo‘zg‘olon qurollangan harbiylar tomonidan 
bostirildi.
1898 yilda Andijonda Dukchi Eshon boshchiligidagi qo‘zg‘olon 
ham Rossiya imperiyasining o ‘lkadagi jabr-zulmiga qarshi 
k o ‘tarilg an om m aviy h a ra k at edi. Q o ‘zg‘olon rah b ari 
Muhammadali eshon 1898 yil 17 may kuni xalqqa murojaat qilib, 
ularni mustamlakachilarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarishga da’vat 
etadi. Qo‘zg‘olonchilar dastlab Andijon habiy lageriga hujum 
qiladilar. Marg‘ilon va 0 ‘sh uyezdlaridagi harbiy garnizonlariga 
hujum uyushtirish esa amalga oshmay qoladi. Chunki chor 
amaldorlari bundan xabar topib, mudofaa uchun zarur choralarini 
ко‘rib ulguradilar. Qo‘zg‘olon haqidagi xabarlar Namangan uyezdi 
va Yettisuv viloyatiga ham etib bordi va bu yerdagi aholi tomonidan 
qo‘llab-quwatlandi. Qo‘zg‘olon garchand Rossiya mustam- 
lakachilari tomonidan bostirilgan bo‘lsa-da, bu ozodlik kurashining 
yorqin namunasi bo‘lib qoldi.
Birinchi Jahon urushining boshlanishi Turkistondagi 
shunday ham og‘ir hayotni yanada og‘irlashishiga olib keldi. 
Shunday sharoit hukm surayotgan bir paytda 1916 yil 25 iyunda 
podsho Nikolay II ning mardikorlikka olish to‘g‘risidagi farmoni 
e’lon qilinadi. Unga ko‘ra Turkiston aholisidan ham 250 ming 
kishi mardikorlikka olinishi kerak edi. Ammo bu harakatga 
qarshi Turkistonda yirik qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tadi. 1916 yil 4 
iyulda X o‘jand xalqi q o ‘zg‘olon k o ‘tardi, ayni paytda, 
Sam arqand, Jizzax, va K attaq o ‘rg‘on tum anlarida ham
g'alayonlar boshlandi. Farg‘ona, Sirdaryo, Samarqand, Yettisuv, 
Zakaspiy viloyatlarida avj olgan g‘alayonlar keskinlashib, yirik
150

---

xalq qo ‘zg‘oloniga aylandi. Bu qo ‘zg‘olonlar ham chor 
ma’murlari tomonidan ayovsiz bostirilgan. Turkiston o‘lkasidan
1916 yil sentyabridan 1917 yil fevraligacha 123 ming kishi 
mardikorlikka olingan. Podsho hukumati ag‘darilgandan so‘ng
1917 yil bahorida mardikorlar orasida norozilik harakatlarining 
kuchayishi natijasida Muvaqqat hukumat mardikorlarni o‘z 
yurtlariga qaytarishga majbur bo‘lgan.