Zokirjon saidboboyev

Sirdaryo viloyati quyidagi tumanlarga bo‘lingan:
Toshkent, 
Avliyoota, Qozoli, Perovsk, Chimkent, Amudaryo tumani ham 
shu viloyatga bo‘ysungan. 
Farg‘ona viloyatiga
Marg‘ilon, Andijon, 
Qo‘qon, Namangan, 0 ‘sh tumanlari qaragan. 
Samarqandga
Jizzax, Kattaqo‘rg‘on, Xo'jand, Samarqand tumanlari; 
Yettisuvga
Verniy, Jarkent, Kopal, Lepsinek, Pishpak, Pijevalsk; 
Kaspiyorti
viloyatiga
Ashxobod, Krasnovodsk, Mang‘ishloq, MarvvaTajan 
tumanlari kirgan.
1886 yil 12 iyunda Rossiya imperatori tomonidan „Turkiston 
o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom“ tasdiqlangandan keyin 
ham m a’muriy qurilish bo‘yicha e’tirozlar davom etdi. Ammo 
imperator Turkiston o ‘lkasida sobiq general-gubernatorlik 
boshqaruvining asosiy tamoyillarini saqlab qolgan holda unga ba’zi 
o‘zgartirishlar kiritdi, xolos.
„Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom“ bo‘yicha 
Turkistonning viloyatlarga bo‘linishi aholining etnografik, maishiy 
va iqtisodiy shart-sharoitlarini o‘rganish asosida emas, balki o‘lkani 
bosib olish jarayoni bilan bog‘liq holda amalga oshirildi. Uezdlarga 
bo‘linish esa aholining rus bosqinigacha bo‘lgan markazlarida 
taslikil etilgan edi.
Shunday qilib, Turkiston o‘lkasida Rossiya hukmronlik qilgan 
yillarda qonun loyihalari doimo to'ldirib, o ‘zgartirilib turildi. 
Buning siri juda oddiy edi. Chor Rossiyasining qonun loyihalari 
Turkistonni Rossiya imperiyasining markazlashgan boshqaruvi 
tizimiga kiritib, uni rus burjuaziyasi va dvoryan-pomeshchiklar 
mulkiga aylantirishga qaratilgan edi.
152

---

4.1917-1920 yillar siyosiy-tarixiy
geografiyasiga tavsif
1917 yil 25 oktyabrda bolsheviklar Petrogradda Muvaqqat 
hukumatni ag‘darib tashlab, hokimiyatni zo‘ravonlik yo‘U bilan 
egallashdi. Rossiyaning markazida ro‘y bergan bu voqealarning 
ta’siri oradan ko‘p vaqt o‘tmay Turkistonga ham yetib keldi.
28 oktyabrda Toshkentning yangi shahar qismida yevropalik 
ishchilar va harbiylar bolsheviklaming qo‘ llab-quvvatlashi bilan 
qurolli to‘qnashuvlami boshlab yuborishdi. 1 noyabrda esa ular 
Muvaqqat hukumatning Turkiston Qo‘mitasini qamoqqa olib, 
Toshkentda sho‘rolar hokimiyatini o‘matishdi.
1917 
yil 26 noyabrda Qo‘qon shahrida o‘lka musulmonlarining 
IV favqulodda s’ezdi ish boshladi. Unda o'lkaning barcha mintaqalari 
va ko'pgina jamoat tashldlotlaridan 200 nafardan ortiq vakil hozir 
bo‘ldi. Kun tartibiga o‘lkani boshqarish shakU, Turkiston Markaziy 
musulmonlar sovetini qayta saylash, Turkiston ta’sis majlisi, 
milisiya, moliya va boshqa masalalar qo‘yildi. 28 noyabrda tashkil 
topayotgan mazkur davlatning nomi „Turkiston Muxtoriyati“ deb 
ataladigan bo‘ldi. Hokimiyatni esa Ta’sis s’ezdi chaqirilgunga qadar 
Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston xalq (Milliy) Majlisi 
qo‘lida bo‘lishi ta’kidlandi. Toshkentdagi sovet hukumati Turkiston 
Muxtoriyatini o‘zi uchun xavfli deb bildi va qanday bo‘lmasin uni 
yo‘qotishga tayyoigarlik boshladi. Ular Qo‘qondagi voqealami diqqat 
bilan kuzatib, uning rivojiga o‘z ta’sirini o‘tkazishga urindilar.
Lekin 1918 yil 18 fevralda “ Ulamo“ jamiyatitashabbusi bilan 
Muxtoriyatda to‘ntarish yuz berdi. Mustafo Cho‘qay o‘g‘li bosh­
chiligidagi hukumat mahkamasi ag‘dariladi va hukumat Qo‘qon 
shahar milisiyasiboshlig‘i Kichik Ergashga o‘tadi. 18 fevraldan 19 
fevralga o‘tar kechasi Toshkentdan o‘lka harbiy komissari Ye.Perfflev 
boshchiligidagi zambaraklar bilan qurollangan qo‘shin yetib keldi. 
Ye.Perfilev shahami uch tarafdan o‘rab olib, 19 fevral kuni ertalab 
Kichik Ergashga talabnoma yo‘llaydi. Kichik Ergash uning 
talablarini bajarishdan bosh tortgach, Ye.Perfilev Qo'qon shahrini
153

---

12 zambarakdan o‘qqa tutdi. Kunduz soat birda boshlangan o‘q 
yomg‘iri shomgacha shahami vayronaga aylantirdi. Ammo shunga 
qaramay, muxtoriyatchilar taslim bo‘lmadilar. Har bir binoni, har 
bir do‘konni, har bir karvonsaroyni mardlarcha himoya qildilar. 
Muxtoriyatchilar shahami qizil gvardiyachilar, avstro-venger harbiy 
asirlari va arman birlashmalari (dashnoqlar)dan tashkil topgan sovet 
qo‘shinlari hujumidan uch kun himoya qildilar. Ammo tinch yo‘l 
bilan hokimiyatni oUshga ishongan Turkiston Muxtoriyati o‘zini 
himoya qilishga qodir emas edi. Chunki ular yaxshi qurollanmagan 
bo‘Ub, ularning quroli asosan tayoq, bolta, ketmon oshpichoqdan 
iborat edi. Shu tariqa Turkiston Muxtoriyati tugatildi.
1918 
yil 20 aprelda Toshkentda sovetlaming V o‘lka s’ezdi ish 
boshladi. 1918 yil 30 aprelda s’ezd „Turkiston Sovet Federativ 
Respublikasi to‘g‘risida Nizom“ ni qabul qildi. Bu nizomga ko‘ra 
Turkiston o‘lkasining hududi „Rossiya Sovet Federasiyasining 
Turkiston Sovet Respublikasi“ deb e’lon qilindi. Uning tarkibiga 
Turkistonning barcha hududi o‘zining geografik chegarasi bilan 
kiritildi. Xiva bilan Buxoro esa bundan mustasno edi. Turkiston 
respublikasi muxtoriyat tarzida boshqarilib o‘zining barcha faoliyatini 
RSFSR hukumati bilan muvofiqlashtirar va uni e’tirof qilar edi. 
Rossiya bilan o‘zaro munosabatlarini belgilash uchun s’ezd 5 
kishidan iborat komissiyani sayladi.
S’ezd birinchi marta oliy qonun chiqaruvchi organ - Turkiston 
Respublikasi Markaziy Ijroiya Qo‘mitasini (TurkMIQ) 36 kishidan 
iborat qilib sayladi. MIQ a’zolaridan 18 kishi bolsheviklardan, 18 
kishi eserlardan edi. A’zolar orasida mazkur partiyalarga mansub 
bo‘lgan mahalliy millat vakillaridan - H.Ibrohimov, D.Mirzaboyev, 
A.Sh.Sharafutdinov, O.Yusupov, Q.Otaboyevvaboshqalarboredi. 
Biroq ular ozchilikni tashkil etardi. MIQ raisi qilib P.A.Kobozev, 
ikkinchi rais qilib bolshevik A.F.Solkin saylandi. Tub aholi vakillari 
bo‘lmagan kishilar MIQ rahbarlari qihb saylangan edi.
S’ezdda F.I.Kolesov boshchiligidagi 14 kishidan iborat xalq 
komissarlari kengashi ham (7 kishi bolshevikdan va 7 kishi so‘l 
eserlardan) saylandi. Turkiston hukumati tarkibiga birinchi marta
154

---

mahalliy millat vakillari O.Tursunxo‘jayev, X.Ibrohimov va 
Ashurxo‘jayev ham saylandi. S’ezdda saylangan 14 xalq 
komissarlaridan tashqari yana 2 xalq komissari - temir yo‘llar hamda 
pochta va telegraf komissarlari saylandi. Shunday qilib, Turkiston 
Respublikasi hukumatining a’zolari qilib hammasi bo'lib 16 kishi 
saylandi, ulardan faqat uch kishi mahalliy aholi vakillari edi. 
Holbuki, mahalliy aholi o‘lka aholisining 95 foizini tashkil etardi.
Shu tariqa, Moskvaning ko‘rsatmasi bilan Turkistonni sovet 
muxtor respublikasi deb e’lon qilgan sovetlaming V o‘lka s’ezdiga 
qadar bo'lganidek, ko‘p millionli mahalliy aholi vakillaridan o‘lkani 
boshqarishda ishtirok etishi arzimas darajada qolaverdi. Awalgidek 
Turkistonni mahalliy aholi vakillari bo‘lmagan, bolsheviklar va so‘l 
eserlar partiyalariga mansub ishchilar, soldatlar, ziyolilardan chiqqan 
tor doira vakillari boshqarishni davom ettirdi. Ular o‘zlari xohlagan 
tarzda, Markaz manfaatlarini hisobga olgan holda o‘lka xalqlari 
taqdirini hal qila boshladilar.
1917-1920 yillar faqat Turkiston xalqlari uchungina emas, balki 
Xiva va Buxoro xalqlari uchun ham jiddiy larzalar keltirgan davr 
bo‘ldi.
1917 yilning boshlarida 0 ‘rta Osiyo xonliklari Rossiya 
protektorati ostida edi. 0 ‘sha yili sodir bo‘lgan fevral inqilobi 
natijasida chor samodeijaviyesi ag‘darihb, Buxoro va Xivada esa 
amirlik va xonlik tuzumi saqlanib qoldi. Chorizmga vassal bo‘lgan 
Buxoro amirligi va Xiva xonligi ko‘rinishidan mustaqil davlatlar 
bo‘lsa-da, ular aslida o‘z mustaqilligini yo‘qotgan va amalda 
chorizmning mustamlakasiga aylangan edilar.
Xiva xonligida ham ahvol murakkab bo‘ldi. Asfandiyorxon o‘z 
hokimiyatining mamlakatda keskin tus olgan siyosiy vaziyatga qarshi 
kurash olib borish uchun zaifligini his qilib, 1918 yil 22 yanvarda 
Junaidxonga xonlikni birgalikada boshqarish va bolsheviklaiga qarshi 
kurash olib borishni taklif etdi. Junaidxon 1917 yil sentyabrda 
Erondan Xivaga qaytib keldi. Asfandiyorxon poytaxtga yetib kelgan 
Junaidxonni qo‘shinlar qo‘mondoni (sardori karim) qilib tayinladi 
va mamlakatdagi butun hokimiyatni to‘laligicha unga topshirdi.
155

---

Biroq Asfandiyorxon taxt tepasida ko‘p o‘tirmadi. Oradan ko‘p 
o ‘tmay u o'zining bir necha yaqin kishilari bilan birga 
Junaidxonning ko'rsatmasiga muvofiq o‘ldirildi. Junaidxon taxtni 
egallamadi, aksincha, an’anaga sodiq qolgan holda, taxtga (marhum 
xonning akasi) Said Abdulloxonni o‘tqazdi, o‘zi esa haqiqatda 
mamlakatning hukmdori bo‘lib qolaverdi.
Turkiston Avtonom Respublikasi, xususan, uning Amudaryo 
bo‘limi bilan Junaidxon o‘rtasida qurolli to‘qnashuv muttasil 
kuchayib bordi. Turkiston Avtonom Respublikasi va uning 
Amudaryo bo‘limi Xiva xonligining ichki ishlariga doimiy aralashib, 
u yeiga Naumov, Leyggold, Kanoplyov va boshqalar boshchiligidagi 
jazo otryadlarini yuborib turdilar. Mamlakatning tinch aholisini 
esa muttasil taladilar. Sovet Turkistoni ayrim rahbarlari bu bilan 
cheklanmasdan mustaqil Xiva xonligiga bevosita qurolli hujum qilish 
va uni TASSRga qo'shib olish rejalarini o‘ylab yurardilar.
1919 
yil 22 dekabrda Turkkomissiya dixektivasiga binoan 
Turkkomissiya va Turkfront vakili Skalov va Amudaryo qo‘shinlari 
guruhi qo‘shininning qo‘mondoni Shcherbakov Xiva xonligi 
hududiga „uning qo‘zg‘olon ko‘targan xalqiga yordam ko‘rsatish 
uchun“ bostirib kirish to‘g‘risida buyruq berdilar. Amudaryo (Xiva) 
qo‘shinlari guruhining qismlari ikki otryadga: N.A.Shaydakov 
qo'mondonligidagi shimoliy va N.M.Shcherbakov qo‘mon- 
donligidagi janubiy otryadlarga bo‘lindi. 23 dekabrda sovet 
qo‘shinlarining xonlik hududiga bostirib kirishi boshlandi. Janubiy 
otryad tarkibida xivalik qochoqlardan (yosh xivaliklar, kommu- 
nistlar va hokazolar) tashkil topgan ko‘ngilli otryad ham kurashdi. 
Sovet qo‘shinlari ilgarilab borgan sari ularga turkman va o‘zbek 
aholisidan tashkil topgan qo‘zg‘olonchilar otryadlari qo‘shilaver- 
dilar. 28 dekabrda ularga Guchmamadxon Yaxshigeldi, Murod- 
baxshi, G ‘ulomali otryadlari qo‘shildi. Tez orada xivalik qo‘zg‘o- 
lonchilarning umumiy soni 3 ming kishiga yetdi. Sovet qo'shinlari 
Junaidxon qo‘shilmalari qarshiligini yengib, qo‘zg‘olonchilar 
otryadlari bilan birgalikda Ko‘hna Urganch, Eminqara, Porsu, 
Ilyali, Toshhovuzni qo‘lga kiritdi. Qizil armiya qismlari va qo‘z-
156

---

g‘olonchilar otryadlari 1920 yil yanvarning ikkinchi yarmida 
Junaidxon qo‘shinlariga G ‘ozovot tumanida jiddiy zarba berib, 
poytaxtga yaqinlashib keldilar va 1 fevralda shahaiga jangsiz kirdilar.
1920 yil 27-30 aprelda Xivada bo'lib o‘tgan xalq vakillarinig I 
Butunxorazm qurultoyi Xiva xonligini bekor etilgan deb e’lon qildi 
va mamlakatni Xorazm Xalq Sovet Respublikasi deb e’lon qildi. 
Qurultoy Xorazm Xalq Sovet Respublikasining Muvaqqat Konsti- 
tusiyasini qabul etdi. Qurultoy ro‘y bergan to‘ntarilishni va uning 
natijasida o‘matilgan tuzumni