Зиёвуддин Раҳим 2 бисмиллаҳир роҳМАНир роҳийм!

“Аллоҳ имон келтирганларни дунё ҳаётида ҳам, охиратда ҳам устивор сўз 
(яъни, имон 
калимаси)
билан собитқадам қилади. Золимларни эса Аллоҳ 
(ҳақ)
йўлдан адаштиради. Аллоҳ Ўзи 
хоҳлаган ишни қилади”
(“Иброҳим” сураси, 27-оят).
Аллоҳ таоло покиза сўзни – тавҳид калимасини васф қилганидан кейин “Лаа илааҳа иллаллоҳ, 
муҳаммадур росувлуллоҳ” калимасини ихлос билан айтган, шариат ҳукмларига риоя этган, Аллоҳ 
розилиги й ўлида жидду жаҳд қилган бандалар дунёю охиратда эришадиган ютуқни эслатмоқда. Ҳа, 
Аллоҳ таоло мўминларни тириклик чоғларида шаҳодат калимасида собитқадам қилади, вафотларидан 
кейин қабрда уларга сабот беради, тилларига тавҳид калимасини келтиради. Бу дунёда залолатда, куфр-
исёнда яшаган золимларни ҳақдан адаштиради. Улар ҳаётда безовта, беҳаловат эдилар. Энди қабрда ҳам 
жуда мушкил аҳволда қолишади. 
Айримлар: “Қабрда қандай саволлар берилишини, унга қанақа жавоб қайтаришни менга ўргатинг. 
Ёдлаб оламан”, деб сўрайди. Хўп, ўргатамиз. Бироқ, агар имон-эътиқодда, солиҳ амалларда бардавом 
бўлсак, Аллоҳ бизни дунёда, ўлим чоғида, қабрда, қиёматда ёрдамсиз қолдирмайди, мадад беради. Дин-
диёнатдан узоқ юрганлар, Аллоҳ айтганини қилмаганлар қабрдаги саволга “Билмайман”, деб жавоб 
қайтаради. Кейин қабр азобига гирифтор бўлади. Аллоҳнинг айтганини қилмай юрганлар тилига тавҳид 
калимаси келмайди... 
Оят мазмунини чуқурроқ англаш учун қуйидаги ривоятни кўриб чиқамиз. 
Баро ибн Озиб розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилади: “Агар 
мўмин қабрида ўтказиб қўйилса, унинг олдига келинади. Сўнг “Ашҳаду аллаа илааҳа иллаллоҳ, ва анна 
муҳаммадан росувлуллоҳ”, деб гувоҳлик беради. Ана ўша Аллоҳнинг “Аллоҳ имон келтирганларни дунё 
ҳаётида ҳам, охиратда ҳам устивор сўз билан собитқадам қилади” деган сўзидир” (Бухорий ва Муслим 
ривояти). 
Яъни, мўмин банда дафн этилганидан кейин уни савол-жавоб қилиш учун қабрида ўтказиб 
қўйилади. Сўнг олдига қорамтир-кўк рангдаги икки фаришта келади. “Мункар” ва “Накир” номли бу 
фаришталар мўминни сўроққа тутганида Аллоҳ уни тавҳид калимаси билан қўллайди. Мўмин қабрида 
шаҳодат калимасини айтишга муяссар бўлади.