Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

: 
1.
Sohani chegaralash qoidasi 
- bir-biriga u yoki bu darajada parallel ravishda 
o‘zgaradigan o‘zgaruvchilarni agregatlash mumkin.
2.
Ekvivalent natijalar qoidasi 
- natija ko‘rsatkichlariga tahlil yoki 
prognozning ta‘siri bir xil bo‘lgan o‘zgaruvchilarni agregatlash mumkin.
Sohani chegaralashga misol: jahon bozorida qandaydir tovarga bo‘lgan narx 
har doim bir xil nisbatlarda o‘zgaradi.
Ekvivalent natijalarga misol: ko‘rilish yoki import litsenziyalarni berish. Agar 
davlat tomondan beriladigan litsenziyalarning umumiy summasi belgilangan bo‘lsa, 
ularni olishning yo’llari ko‘p. Agarda litsenziyalanadigan ko‘rinishning barcha 
turlari bir xil makroiqtisodiy natija bersa, ya‘ni ularning YaIM, bandlik va boshqa 
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta‘sir darajasi bir xil bo‘lsa, bir ko‘rsatkich - 
umumiy summa bilan foydalanish mumkin
Shu holat import faoliyatiga ham tegishli. Ekvivalent natijalar mezoni 
bo‘yicha markaziy byudjet ham tasniflanadi. Masalan, harajat modellari bo‘yicha: 
yangi qurilish va uskunalarga, qarzni qaytarishga harajatlar, transfert to‘lovlar va 
hokazo.
Shunday qilib, agar prognozdagi detallashgan axborotdan foydalanilsa, bu 
agregatlashgandan ko‘ra ko‘proq barqaror bo‘ladi, degani emas. Masalan, pishloqqa 
bo‘lgan talabga nisbatan barqarorroq bo‘lishi mumkin. Lekin hatto shu yerda ham 
agregatlashning ratsional darajasini aniqlash zarur. 
2.3. Makroiqtisodiy prognoz - tahliliy ko’rsatkichlar tizimi. 
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni komplekslashda tahlil qilish va prognozlashga 
imkon beruvchi amaliy vositalar ichida statistik (ekonometrik) modellar ajratiladi. 
Respublikamizda o‘tgan o‘n yilliklarda tahlil va modellashtirishning statistik 
uslublari soxasida jiddiy ilmiy tadqiqot ishlari olib borilganiga qaramay, to‘liq 
rejalashtirilgan iqtisodiyotning balans uslublari afzal ko‘rilgan. Lekin bozor 
munosabatlariga utish sharoitida ekonometrik modellarni qo‘llash dolzarb bo‘lib 
qolmoqda, chunki tahlilda qo‘llanuvchi vosita ob‘ektiga - bozor iqtisodiyotiga 
to‘g’ri keladi.

---

70-yillarda Kanada, Yaponiya, Buyuk Britaniya va boshqa bir qator 
davlatlarda indikatorlarning o‘z milliy tizimlari shakllantirilgan. Lekin zamonaviy 
iqtisodiy tizimning baynalminallashuvi jarayoni har bir milliy iqtisodiyotning 
prognozini hisobga olish zaruriyatini kuchaytirdi va (70-yillarning boshida 
boshlangan) iqtisodiy indikatorlarning xalqaro tizimini (IIХT) yaratish bo‘yicha 
maxsus tadqiqotlarni talab qildi.
IIХT qo’llashda 4 ta asosiy yo’nalish ajratiladi:
-
chuqur xarakterga ega jahon iqtisodiy inqirozlarini prognozlash;
-
ayrim alohida davlatlarda inqirozlar o‘tishining xususiyatlarini tasvirlash;
-
mamlakatlar orasida tovarlar oqimi matritsasini tuzish orqali jahon savdosini 
prognozlash;
-
xalqaro xarakterga ega inflyatsiyani prognozlash.
IIХT ishlab chiqishda asos bo‘lib iqtisodiy indikatorlarning amerikacha tizimi 
xizmat qildi. IIХT nafaqat yetarli darajada barqaror rivojlanuvchi iqtisodiy sikl, 
balki “o‘sish sikllari” deb ataluvchi iqtisodning tezlashgan va sekinlashgan tahlili 
hamda prognoz uchun moslashgan.
Shunday qilib, uni ham ishlab chiqarish keskin tushib ketmagan fazali 
mamlakatlar (masalan, ayrim rivojlanayotgan davlatlar), ham ishlab chiqarishning 
barqaror pasayishini boshdan kechirayotgan davlatlar uchun qo‘llash mumkin. 
IIХTni qo‘llashning eng muhim yo’nalishlaridan biri jahon savdosini 
prognozlashdir. A mamlakatdan B mamlaqatga eksport- B mamlakatdagi iqtisodiy 
kon‘yunktura holatiga bog’liqligi uchun A mamlakatdan B mamlakatga eksport 
tendensiyalarini prognoz qiluvchi B mamlakat (importyor) ning ilgarilab ketuvchi 
(lider) iqtisodiy rivojlanish indikatorlaridan foydalaniladi. Tadqiqotlar ushbu 
yo‘nalishning to‘g’riligini aniqladi, lekin uning chegaralanganligini ham ko‘rsatish 
kerak, chunki bunda eksportning dinamikasi faqat bir omil - import qiluvchi 
mamlakatning iqtisodiy kon‘yunkturasiga bog’liq. Bunda valyuta kurslarining 
harakati, ichki baholar va ikki mamlakat orasidagi savdoga ta‘sir etuvchi boshqa 
omillar hisobga olinmaydi. 70 - yillarning boshidan IIХTdan narxlar dinamikasini 
prognozlashda keng foydalanila boshlandi. Narx indekslarning tahlili ularning 
“o‘sish sikllari” bilan uzviy aloqasini ko‘rsatdi. Odatda, o‘sishning sur‘atlari 
jadallashganda narxlar o‘sishi tezlashadi va aksincha, o‘sish sur‘atlarining pasayishi 
narxlar o‘sishini kamayganini bildiradi.