Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат педагогика

"та"
бўғини аввал 
-тя
, сўнг - 
кя
ва ниҳоят -
ка
бўғинига айланади. Кейинчалик механик ёрдамдан бутунлай воз кечади. 
Tyғмa
та
нглай ёриқликларида фрикатив товушлар кўп холларда 
фарингиал усул орқали шакллантирилади. Бунда оғиз орқали чиқарилаётган 
йўналтирилган ҳаво оқими алоҳида ўрин тутади. Бироқ бурун орқали ҳаво 
чиқиши ҳолларида ҳали товушларни коррекциялаш мумкин, лекин бунда 
товуш кучсиз чиқади. А.Б. Иппалитова (1955) фикрича, фрикатив 
ундошлардан 
ф
товушини нутқгақўйиш осон кечади. Бунингучун бемор 
инструкция асосида ёки механик усул ёрдамида пастки лабни тепа тишларга 
яқинлаштиради ваунга пуфлайди. 
С
товуши, одатда, анъанавий усуллар 
ёрдамида коррекцияланади. Бунда бемор пахтага пуфлаш, тил учига 
пуфлашга 
ўргатилади. 
Сирғалувчи 
товушларни 
тўғрилашдаги 
қийинчиликлар уларнинг мураккаб артикуляция ҳолатига боғлиқ. 
Тишларнинг бир-бирига яқинлашуви кўрув назоратини қийинлаштиради. 
Сирғалувчиларнинг артикуляциясинингбарчатаркибий қисмини алоҳида-
алоҳида ўргатиш керак (лаб, тил ҳолатлари, хаво оқимининг йўналиши ва 
х.к). 
Ш 
товушини нутқга қўйишда тилни "косача" шаклида тепага 
кўтаришига ўргатишга узоқ вақт кетади. Шунингдек, тилни оғиз ичида 
"косача" шакли келтириш билан бир вақтда ҳаво оқимини тепага йўналтириш 
қийинчилик билан кечади. Болалар ҳаво оқимини тепага йўналтириш ўрнига 
кўпинча бурун орқали нафас чиқарадилар. Агар болатақлид орқали 
ш
товушини қуйи артикуляциясига эришса, унда бу товуш нутқга киритилади 
ва мустаҳкамланади. 
Л 
товуши, одатда, қийинчиликсиз нутқга қуйилади. 
Бунда х товуши чуқур нафас чиқаришда стимуляция қилинади ёки 
к 
товушини узоқ чўзиқ талаффуз қилиш натижасида юзага келади. 

---

51 
И
товуши 
и
унлисини бирикиши натижасида юзага келади. 
Масалан"яна" сўзи ўрнига "иана” ваҳ.к. Ринолалияда бу фонеманинг йўқлиги 
5 ёшдан кичик бўлган болаларда кузатилади. Ринолалияда 
я
товуши 
кўпчилик ҳолларида сақланган бўлади. Бу товушнинг нутқда йўқлиги ёки 
бошқа бир товуш билан алмаштирилса, унда 
а
унлисидан ҳосил қилиш 
мумкин. 
А
унлиси талаффуз қилинади ва шу заҳотиёқ тилнинг кенг учи 
енгилгина тишланади. Шунда аниқ
я
ҳосил бўлади. Вибрацион 
р
товушини 
нутқга қўйиш жуда қийинчилик билан амалга оширилади. Бундай ҳолда 
йўналтирилган ҳаво оқими етарли кучга эга бўлмай, тил учида вибрация 
ҳосил қила олмайди. Бунда ҳаво оқимининг кучи танглай пардасининг 
узунлиги ва автоматлаштириш даражасига ҳам боғлиқ бўлади. Бурун 
қанотлари қисилган ҳолда ҳаво оқимининг бурун бўшлиғига ўтиши тил 
учида вибрация ҳосил бўлишига имкон яратиши мумкин. Юмшоқ танглай 
ҳаракатнинг координацияланмаган секинлашуви нутқ жараёнида титровчи 
р
товушини талаффуз қилишга йўл қўймайди (товушни алохида талаффузи 
эришганида ҳам). Бундай холда бир уринишли ёки такрорий товушга 
ўргатилади ва унутқга киритилади. 
Р
товушни коррекцияси анъанавий 
усулларга кўра, 
з 
ва 
ж
товушидан ҳосилқилинади. Ринолалияда 
мван
товушининг бузилиши ҳам кузатилади. Бу бузилиш икки хил кўринишда 
бўлади. Вокализация билан алмаштирилади ёки операциядан сўнг бурунли 
оҳангини йўқотиб, болани бу товушни тўлиқ оғиз резонанида талаффуз 
этади. Бунинг учун болага лабларини бирлаштириб, тишларини бир оз бир-
биридан узоқлаштириб,