Ózbekstan Respulikasi valuyta siyasati Joba: Kirisiw

Dúnyadaǵı eń qımbat valyuta :
Quveyt dinari
Dinar kuveytskiy Kuveyskiy dinar
Valyuta kodı - KWD
Kuveyt - úlken baylıqqa iye bolǵan kishi mámleket. Valyutasınıń joqarı ma`nisi neft ónimleriniń jáhán bazarına sezilerli dárejede kirip etiliwi menen anıqlama bernedi.
Dúnyada eń kóp isletiletuǵın valyuta :
AQSh dolları
Dollar Dollar SShA
Valyuta kodı - USD
Amerikanıń jáhán bazarında jetekshiligi sebepli onıń valyutası " jáhán rezerv valyutasi" ataǵına eristi. Basqa sóz menen aytqanda, dúnyanıń qálegen múyeshinde AQSh dolların isletsangiz boladı jáne onı qabıllasadı.
Dúnyadaǵı eń áyyemgi hám ele da isletiletuǵın valyuta :
Funt sterling
funtsmall funt2 small


1.2 Valyuta siyasatı — mámlekettiń mámleket ishinde hám odan sırtda valyutaǵa, valyuta stulta, valyuta operatsiyalarına tásir kórsetiw ilajları ; mámleket ekonomikalıq siyasatınıń hám sırtqı ekonomikalıq iskerliginingtarkibiy bólegi. v. s. dıń tiykarǵı sırısları — valyuta intervensiyasi, valyuta sheklewleri, valyuta subsidiyasi, valyuta pariteti, valyuta rezervleri, devalvatsiya, revalvatsiya hám b. den dúziledi. Mámlekette v. s. ni húkimet, oraylıq bank, oraylıq finans mákemeleri ámelge asıradı.

1.3 Jáhán kóleminde Valyuta siyasatın xalıq aralıq valyuta — finans shólkemleri (Xalıq aralıq valyuta fondı, xalıq aralıq bankler) júrgizedi. Onı ámelge asırıw dáwirine kóre, ámeldegi Valyuta siyasatı hám uzaq múddetli Valyuta siyasatı sıyaqlı kurinishlari bar. Ámeldegi Valyuta siyasatında valyuta bazarı jaǵdayı ózgerisleri (kon'yukturasi), deviz hám diskont siyasatı, valyuta rezervleri járdeminde tártiplestiriledi jáne bul siyasat tólew balansı teńligin támiyinlewge xızmet etedi. Uzaq múddetli Valyuta siyasatı valyuta mexanizmi, valyutalar stul hám pariteti, xalıq aralıq esap -kitaplar rejimin ózgertiw maqsetlerin kózleydi.
Valyuta siyasatın liberallashtirish — sociallıq-ekonomikalıq reformalardıń zárúrli shárti. Usı mánisten alıp qaraǵanda, búgingi kúnde jurtımızda ózbek swmi turaqlılıǵındı -bekkemlewdiń jańa mexanizmlerin engiziw qızǵın talqılaw qılınıp atırǵan aktual temalardan birine aylandı.

Ekonomikalıq izertlewler orayı bas ilimiy jumısshısı Ashurali Xudoynazarov usı tarawdaǵı ózgerisler haqqında sóylep berdi.

— Milliy valyuta mámleket ekonomikası turaqlılıǵındı támiyinlewdiń zárúrli faktorı esaplanadı, — deydi A. Xudoynazarov. — Ekonomikanı reformalawda tiykarǵı itibar sırtqı kreditler hám zayomlarni tartıwǵa emes, bálki jergilikli islep shıǵarıw, mámlekettiń kirip potencialın asırıwǵa, milliy valyuta — swmning turaqlılıǵındı támiyinlewge qaratildi. Bunda ishki bazardı ózimizdiń ónimler menen toltırıw arqalı swmning tutınıw quwatın bekkemlew, pul-kredit siyasatınıń izbe-izligine, ishki bazarda tutınıw tovarları hám de pul qarjlarınıń proporcionallıǵına erisiw dıqqat qoyıwda boldı.
Ilgeri, 90 -jıllardıń aqırında kóp tarmaqlı hám turaqlı ekonomikanı forma -lantirish boyınsha belgilep alınǵan wazıypalardı tabıslı ámelge asırıwda biz ushın jańa bolǵan tarawlarǵa shet el investitsiyası zárúr edi. Daslep sanaat ónimleri islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıw maqsetinde mashina hám de úskeneler import etiwshilerge jeńillik hám preferentsiyalar engizildi. Altın -valyuta rezervlerinen mánzilli paydalanıw kerek edi-de. Sol sebepli de milliy valyutanıń rásmiy stul ustap turılardi. Sonday etip, import quramında mashina hám de úskeneler úlesi 40 procentkeshe kóterildi, bir-neshe on jıllar dawamında 40 — 45 procent dárejesinde saqlanıp turdi. Áyne bul jantasıw nátiyjesinde sońǵı jıllarda Ózbekstanda avtomobilsozlik, neft'-ximiya, elektrotexnika sıyaqlı sanaattıń pútkilley jańa tarmaqları payda boldı. Nátiyjede mámleketimiz jalpı ishki ónimi quramında sanaattıń úlesi 32-33 protsentti tashkil etayapti. Vaholonki, ayırım ekspertler mámleket arnawlı bir salıstırıwiy ústin turatuǵınlıqqa iye bolǵan tarawlarda islep shıǵarıw menen shuǵıllanıwı kerek, degen pikirdi búydesedi.
Sońǵı jıllarda import almastırıwshı ónimler óndiriwshi sub'ektlerdi qollap-quwatlaw siyasatınan gózlengen maqsetke erisildi. Salıstırıwiy ústin turatuǵınlıq jaratıldı, sırt el investitsiyasın tartıw páti bolsa turaqlılasıp qaldı. Ózbekstanda valyuta konvertatsiyası máselesinde bir gruppa investor-importyorlar, iri joybarlar baslamashılarıǵana jeńillik hám de preferentsiyalardan paydalanayotgandi. Olar tiykarınan sol dáwirde ústin turatuǵın bolǵan tarmaqlardı rawajlandırıw menen baylanıslı edi.
Búgin investorlarning hámmesi ushın birdey sharayat jaratıw dáwiri keldi. Eger mámlekette erkin ekonomika principlerı ámel etpese, qarjı iyesi kirgizgen kapitalın óz Watanına qaytarıp alıp ketolmasa, oǵan bunday sheriklikten payda joq.
Valyuta sheklewleri ulıwma sırtqı ekonomikalıq iskerlikke, atap aytqanda, kiripti rawajlandırıwǵa unamsız tásir kórsetedi. Aqıbetinde, kiripyorlar sırt el valyutasında payda kóriwge ishonmasdan, tushumlarni kommerciya banklerine milliy valyutanıń rásmiy stulda tapsırmaslikka háreket qılıwadı. Bunda esap -fakturalarda baxalardı manipulyatcıyalastırıw arqalı túrli “sxemalar” oylap tabıladı.
Ózbekstan ekonomikalıq potencialda burınǵı birlespe mámleketlerinen qalıwmaydı. Biraq Ózbekstanǵa qosılıp atırǵan investitsiyalar ele da jetkilikli emes. Prezidentimizning “Valyuta siyasatın liberallashtirish boyınsha birinshi náwbettegi ilajlar tuwrısında”gi Pármanı qabıl etiliwi menen sırt ellik investorlarga qapılar keń ashılıp, barlıq ushın teń múmkinshilikler jaratıp berildi.
Bul — ekonomikada oǵada zárúrli qádem. Bunıń nátiyjesi sebepli jaqın keleshekte júzlegen zamanagóy kárxanalar, jańa islep shıǵarıw quwatları iskerligi jolǵa qóyıladı, kóplegen jumıs orınların shólkemlestiriledi, báseki ortalıǵı kúshayadi. Zero, valyuta siyasatın liberallashtirish jańa resursların jumısqa salıw, ámeldegi múmkinshiliklerden ónimli paydalanıw hám de ekonomikanı taraqqiy taptırıwdıń jarqıraǵan perspektivasın jaratıw ushın qolay shárt-sharayat bolıp esaplanadı.
— Taǵı qanday ózgerisler jú
z beriwin kútiwimiz múmkin?
— Párman, bárinen burın, kiripshi kárxanalar ushın úlken múmkinshiliklerdi beredi. Atap aytqanda, múlkshilik formasına qaramastan, sırtqı sawda iskerligi barlıq qatnasıwshısınıń sırt el valyutasındaǵı tushumini májburiy satıw boyınsha talap biykar etildi. Shet el, xalıq valyutasında dáramat alıwshı yuridikalıq shaxs tashkil etpesten iskerlik kórsetiwshi jalǵız tártip degi isbilermenler, sonıń menen birge, fermer xojalıqları óz bank esapbetlaridagi sırt el valyutasın naq kórinisinde alıwları múmkin. Yuridikalıq shaxslar ámeldegi xalıq aralıq operatsiyalar, yaǵnıy tavar, jumıs hám xızmetler importı, payda repatriatsiyasi, kreditlerdi qaytarıw, xızmet saparı ǵárejetlerin tólew hám de sawda xarakterine iye bolmaǵan basqa ótkermalar boyınsha tólewlerdi ámelge asırıw ushın kommerciya banklerinen sırt el valyutasın sheklewsiz satıp alıwları múmkinshiligi jaratıldı. Bul biznes jámiyetshiligine usınıs qılınıp atırǵan qolay faktorlardan kishi bir mısal, tek.
Álbette, shet elden rásmiy kurs boyınsha alıp kelinetuǵın ónimlerdiń baxası asıwı múmkinshiligı joq emes. Shunki dollardıń rásmiy stul eliriwi menen import sarp etiw-ǵárejetleri de artadı. Usınıń sebepinen Pármande ekonomika tarmaqlarına mámleket tárepinen finanslıq járdem beriw, salıqqa tartıw mexanizmleri hám principlerıni jetilistiriw, mámleket tárepinen waqtınsha subsidiyalar ajıratıw, bajıxana tólewleri stavkaların optimallastırıw sıyaqlı ilajlar názerde tutılǵan. Bulardıń barlıǵı unamsız aqıbetlerdi yumshatishga xızmet etedi.
Tolıq jergiliklilestirilgen islep shıǵarıw kárxanaları bolsa kiripti keńeytiwdi oylap kóretuǵın waqıt keldi. Shunki kiripshiler swmning deval'vatsiyasidan jutıwadı. Mısalı, sońǵı jıllarda jergilikli tsement óndiriwshiler tekǵana ishki bazardı bul qurılıs buyımlarsı menen tolıq toltırıw, usı waqıtta kirip qılıw quwatına da iye boldı. Keyingi
10 jılda mámleketimizde tsement tayarlaw kólemi 3, 2 million tonnadan 8, 25 million tonnaǵa arttı. Dollardıń rásmiy stul sońǵı yarım jılda asqanına qaramastan, tsement baxası úzliksiz túsip bardı. Bul da sırtqı bazardan qarıydar izlew ushın ayriqsha belgi. Xojalıq texnika quralların islep shıǵaratuǵın “Artel” kompaniyası Evropa bazarlarında báseki etiwge ılayıq, “Akfa” kompaniyası óz ónimlerin tabıslı túrde kirip qilayapti, ózbek avtomobilleri bolsa shet ellik qarıydarlar miyirin qazanǵanı búgin kópshilikke málim. Bunday mısallardı taǵı kóplegen keltiriw múmkin.
— Ózbekstan dúnya ekonomikalıq processleriniń aktiv qatnasshısı. Valyuta siyasatın liberallashtirish basqa mámleketlerde qanday keshken?
— Eger jáhán tájiriybesine itibar qaratatuǵın bolsaq, sonı atap kórsetiw zárúr, mámleketler tárepinen tańlap alınǵan jollar tań qalarlıq qıylı. Valyuta siyasatınıń mámleket tárepinen tártipke solinishi unamsız aqıbetlerge alıp kelgen yamasa unamlı nátiyjeler alıp kelgen qatar mısallar bar.
Bir neshe valyuta kursları birinshi ret altın monometallizmi hám valyuta sheklewleri engizilganidan keyin 1929 — 1933 jıllardaǵı Ullı tushkunlik dáwirinde qollanılǵan.
Ekinshi jáhán urısınan keyin kóplegen mámleketler — XVJ aǵzaları shólkem ustaviga qılap túrde kóplegen valyuta kursların ámelde qóllawǵan. Mısalı,-Frantsiyada on dana valyuta stul ámel etken. Ótken ásirdiń 60 -jılları ortalarına shekem Turkiyada asırılǵan rásmiy kurs menen bir qatarda, differentsiyallashgan basqa kurslar da ornatılǵan : import boyınsha kurs ; mıs importı boyınsha kurs ; júzim hám ǵoza kiripi boyınsha kurs ; basqa tovarlardı kirip qılıw boyınsha kurs.
Mámleketler tárepinen milliy valyutanıń stuldı arnawlı bir tovarlar yamasa operatsiyalar boyınsha asırıw social áhmiyetke iye ónimlerdiń importın arzanlastırıw, sırtqı qarız boyınsha real tólewlerdi kemeytiw, bir qatar tovarlar -kiripin sheklew maqsetinde qollanılǵan.
Eger mámleket tólew balansınıń ámeldegi operatsiyaları boyınsha valyuta sheklewlerin biykar etken sonda dada onıń basqa valyutalarǵa almasıwına irkinish etpese, valyuta konvertatsiya etiletuǵın valyuta dep ataladı. XVJ ustavining sol waqıttaǵı talapları finanslıq operatsiyalarǵa qollanilmas edi. Tek ǵana 7
0-jıllardıń ortalarından derlik 20 jıl dawamında mámleketler óz valyutalarınıń finanslıq operatsiyalarǵa da konvertatsiya etiliwine oǵada baslawdı. Bul processda kópshilik mámleketlikler kurstıń jedel túsip barıwın emes, bálki onıń turaqlılıǵındı támiyinleytuǵın joldı tańlawǵan.
Dúnyada valyuta rezervlerinen paydalanıwda tekǵana ámeldegi operatsiyalar, bálki sırt el kapitalları, yaǵnıy finanslıq operatsiyalar boyınsha da qadaǵalaw ornatılǵan mısallar bar.
Deylik, Aziya finanslıq daǵdarısı dáwirinde Malayziya Bas ministri Maxatxir Muhammad 1998 jılda mámleket jalpı ishki ónimi 7 procent pasaygach, finanslıq operatsiyalar boyınsha konvertatsiyanı yopdi. Sol sebepli de hawlıǵıwǵa túsip qalǵan qarjı iyesiler óz qarjların alıp shıǵıp keta alıwmadi. Mámleket basshısınıń bul sheshimi dúnya jámiyetshiligi ushın qápelimde qarar boldı. Ekspertler onıń eń unamsız aqıbetleri haqqında bong ura baslawdı. Emiwki, investorlar bul mámleketti pútkilley ketiwı múmkin. Biraq hawlıǵıwlı prognozlarǵa qaramastan, Malayziyada ekonomikalıq tómenlew tóqtadı, mámleket jalpı ishki ónimi kelesi jıldıń ózinde 6 procent o'sdi. Vaholonki, regiondaǵı mámleketlerde, atap aytqanda, Tailand, Qubla Kareya, Indoneziya, Singapurda ekonomikalıq páseńlew ele da dawam etar edi. Oradan kóp ótpey, yaǵnıy ekonomika taǵı ósiwge chiqqach, Malayziyada sırt el kapitalı háreketleri ústinen qadaǵalaw alıp taslandı. Itibarlisi, valyuta rezervleri mámleketten shıǵıp ketiwi ornına olardıń kóbeyiwi gúzetildi. Bul siyasiy shıdamlılıq, abırjı qádem edi. Biraq sońıında ózin oqladi. Nátiyjede Xalıq aralıq valyuta fondı ekspertleri Maxatxir Muhammaddıń sheshimin waqıtında qabıl etilgen qarar, dep bahaladı.
Júdá kóplab mámleketlerde import ornın basıw siyasatı, ádetde, valyutanıń konvertatsiya etiliwin sheklew siyasatı menen birge alıp barıladı. Mısal ushın, ótken ásirdiń 60 -jıllarında Ganada YaIMning jan basına real kólemi shama menen 200 dollardı tashkil qılatuǵın edi. Kareya Respublikasında bolsa bul kórsetkish 100 dollardan da aspasdi. Sol payıtlarda usı mámlekette tek ǵana gúrish jetiwtirilar edi. Eli Xeksher hám Bertil Olin sıyaqlı Nobel' sıylıqı bayraqdorlari bolǵan ataqlı ekonomistler teoriyasına kóre, Qubla Kareya gúrish jetistiriwge qánigeliklashtirilishi kerek edi.-Televizor, muzlatkich, ásirese, avtomobil' islep shıǵarıw olar ushın emes edi. Biraq bul mámleket húkimeti óz valyuta rezervin áyne import etiletuǵın sanaat ónimlerin jergiliklilestiriwge hám de tálim sistemasın rawajlandırıw, yaǵnıy insan kapitalın toplawǵa qaratdı. 80-jıllardıń aqırına kelip, Kareya Respublikasınıń jalpı ishki ónimi kólemi xalıq jan basına derlik 5000 dollarǵa jetti. Ganada bolsa aldınǵı sıyaqlı erkin ekonomika principi ámel qılatuǵın edi. YaIMning kórsetkishi bolsa, bar-yo'g'i, 400 dollarǵa jetti. Búgin bolsa Qubla Kareyanıń jalpı ishki ónimi jan basına ortasha derlik 30 mıń dollardı quraydı.
— Mámleketimizde sol kunga shekem valyuta stuldıń bir neshe rásmiy hám rásmiy bolmaǵan stul ámel qılatuǵın edi. Kurslardı birdeylestiriw ne beredi?
— Kommerciya bankleriniń valyuta ayırbaslaw shaqapshalarındaǵı kurstı qáliplestiriw ushın valyuta bazarındaǵı real talap hám de usınıs tiykar bolıp xızmet etedi. Ol bankler aralıq naqdsiz operatsiyalar boyınsha kurstan parıq etiwi múmkin. Valyuta ayırbaslaw shaqapshalarındaǵı kursqa keletuǵın bolsaq, rawajlanǵan mámleketlerde ol bankler aralıq naqdsiz operatsiyalar boyınsha kurs tiykarında minimal marja menen ornatıladı. Naq aqshalar úlesi aylanbada qansha kóp bolsa, ayırbaslaw stul banklararo kurstan sonshalıq parıq etedi. Sol sebepli de mámleketimizde kurslar ortasında parq sezilarsiz dárejede bolıwı ushın naqdsiz esap -kitaplarǵa úlken itibar qaratılıp atır. Valyutanıń rásmiy bolmaǵan stul waqıt ótiwi menen joǵalıp ketiwi kerek. Buǵan ob'ektiv sebepler, yaǵnıy bazar mexanizmlerin engiziw arqalı erisiw kerek. Bul kurslar ortasında keskin ayırmashılıqlar payda bolıwına jol qoymaw júdá zárúrli. Búgingi kúnde usı parq eń tómen dárejege jetkizildi.