Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ Qaraqalpaqstan Respublikası kásiplik bilimlendiriwdi rawajlandırıw hám muwapıqlastırıw basqarması

14-Tema. Miynet gigienası. Jumısshılardın` den-sawlıq gigienası

Miynet gigiyenasi — ulıwma gigiyena pániniń bir bólegi bolıp, miynet procesi hám islep shıǵarıw ortalıǵı sharayatlarınıń organizmge tásirin úyreniw menen bir qatarda miynetkeshlerdiń sawlıgın saqlaw, jumıs qábiletin hám miynet ónimliligin asırıwdı támiyinleytuǵın gigiyenik hám profilaktikalıq ilajlardı islep shıǵadı. Miynet gigiyenasi pániniń rawajlanıw tariyxına názer solamiz. Insan mexnat qılıwdı baslaǵannan berli, miynet sharayatı hám de onıń jumıs processinde jumısshı organizmine tásiri payda bolǵan. Daslep kásiplik kesellikler haqqında áyyemgi Gretsiya ilimpazlarınan Gippokrat, Pliney, Galen maǵlıwmatlar berip ketiwgen. Áyyemgi dáwirde, eramızdan 379 jıl aldın Gippokrat ruda qazib alıwda payda bolatuǵın shańdıń unamsız tásirin bilgen. Gippokrat “Olar (qazib alıwshılar ) qıyınlıq menen nápes aladılar, reńi quwarǵan hám tolıqqan.” Galen da shańdıń jumısshılar organizmine unamsız tásiri bar ekenligin aytıp ótken, ol qorǵasındıń tásiri nátiyjesinde júz beretuǵın patologiyani tolıq aytıp ótken. Eramızdıń X asirde Orta Aziyalıq ullı oyshıl alım Abu Ali Ibn Sino ózi jaratqan “Medicina nızamları shıǵarmasında” insan ushın kásip, háreket, azıq awqat hám basqalar haqqında tolıq bayanlaǵan. Kapitalıstik jámiyet qurılıp atırǵan dáwirde, miynet gigiyenasining rawajlanıwında shubhasız jetekshi bolıp Italiyalıq professor, alım Bernardino Ramatsini (1633-1714) esaplanǵan, sonıń ushın tıyanaqlı túrde onı kásip gigiyenasining ákesi dep atawǵan. Onıń “Ónermentler keselligi haqqında qollanba” atlı monografiyası avtor ele turmıslıǵı dáwirinde baspa etilgen, 18 asirde hám 19 ásir birinshi yarımında bolsa 25 márte kóp qayta baspa etilgen. Bul miyneti óziniń strukturalıq qımbatliligi, miynet gigiyenasi hám sol dáwir menen baylanıslı kásiplik patologiya boyınsha sorawlarına ensiklopediyalıq talqin bóle alıwı bolıp tabıladı. Keyinirek sol dáwirdiń eń aldı kapitalıstik mámleketi Angliyada bolǵan, jumıs sharayatı salmaǵı hám ayawsız ekspluataciyadan narazı bolǵan jumısshılardıń revalyusion háreketi, basqarib turıwshı klasslardı jumıslarınıń miynet sharayatı, jasaw hám awqatlanıwı boyınsha bir qatar jaqsılaw boyınsha ilajlar aparıwǵa májbúr etedi. 1883 jıl bul ilajlardı aparıwda Lord Etli kórsetpesi menen fabrikalar jaǵdayın tekseriwde islegen, parlament kommisiyasi aǵzası Leonar Garner úlken rol oynaǵan. Garner baslaǵan jumıstı onıń shákirtleri hám isin dawamlawshıları Gringou, Arlezm, Edvin hám Chervik tabıslı dawam ettirgen. Barǵan sayın Angliyada isbilermenler tárepinen

Kúsheyip baratuǵın ekspluataciyaǵa qarsı jumısshılar narazılıǵına juwapan, boyaw jumıslarında qo'rgoshin, shırpı fabrikalarında sarı fosfor isletiw, óspirim hám hayallarǵa ayırım islerdi qadaǵan etlıgin atap ótiw múmkin5. Ózbekstanda ǵárezsiz miynet gigiyena páni retinde 20 ásir baslarında qáliplese baslaǵan. Pánniń rawajlanıwı 1920 jıl Turkiston Mámleket Universiteti qasında Medicinalıq fakultet (1931) tashkil etiwi menen baylanıslı. ToshDavTIda bolsa miynet gigiyena kafedrası (1935) hám Ózbekstan sanitariya hám gigiyena ilimiy tekseriw institutın (1934) tashkil etiliwi menen bekkem baylanıslı. 1922 yil Turkistonda miynetti qorǵaw boyınsha dúzilgen sanitar-medicinalıq inspeksiyasi dúziliwi úlken áhmiyetke iye. Miynet gigiyenasi rawajlanıwına A. Z. Zoxidov, S. R. Dixtyar, G. N. Nazirov, S. S. Sosnovkiy, N. I. Smetanin, N. M. Demidenko, T. I. Iskandarov, v. B. Danilov, S. S. Solixo'jaev, R. D. Simonovich hám basqalar úlken úlesin qosqan.

Miynet gigiyenasining tiykarǵı maqseti miynet sharayatların jaqsılaw hám jumısshılar salamatlıǵın qáwipsizligine qaratılǵan sanitar - gigiyenik, emlew profilaktikalıq ilajlar kompleksin jaratıw bolıp tabıladı.

Miynet gigiyenasi tiykarǵı wazıypaları : 1) optimal jumıs sharayatı jaratıw ; 2) ulıwma kesellanishni tómenletiw hám kásip keselliklerin aldın alıw ; 3) miynet ónimliligin asırıw.

Tiykarǵı túsinikler hám túsindirmeler.

Jumıs sharayatı - jumısshın qorshap turǵan ortalıqtı hám islep shıǵarıw procesiniń faktorları tásir kompleksi. Jumıs sharayatı hám miynetti islengeni bul óndiristegi zıyanlı hám qáwipli faktorlar, jumıs dawam etiw waqti, dem alıw dawam etiw waqti hám olardıń almasınıp turıwı. Ózbekstan Respublikasınıń Miynet kodeksinde jumıs waqıtı túsinigine tómendegishe tariyp berilgen “Jumıs waqıtı dep, jumısshınıń jumıs tártibi yamasa grafigiga yamasa shártlesiw tiykarında óziniń jumıs minnetlemein otawı tushiniladi.” Kásip keselligi áyne sol kásip ushın spetsifik hám de islep shıǵarıw ortalıǵınıń yamasa jumıs procesiniń zıyanlı hám havfli tásiri nátiyjesinde arttırılǵan kesellik. Kásip sebepli unamsız tásir etiwshi faktorlardı 4 gruppaǵa bolıw múmkin. 1. Miynetti nadurıs shólkemlestiriwge baylanıslı záleller: a) denediń uzaq waqıtqa shekem bir jaǵdayda bolıwı ; b) háreket basqarıwı hám ayırım sezim aǵzaları (kóriw, esitiw) dıń artıqsha zorıǵıwı ; v) nadurıs miynet tártibi. 2. Islep shıǵarıw procesine baylanıslı záleller: a) fizikaviy faktorlar (qolaysız mikroklimat, atmosfera basımınıń ózgerisleri hám basqalar ); b) ximiyalıq faktorlar (gazlar, uwlı zatlı birikpeler hám h. k.); v) biologiyalıq faktorlar (mikroorganizmlar, ıshek qurt olardıń máyekleri hám basqalar ); g) radiologik faktorlar hám h. k.

3. Miynet sharayatına baylanıslı záleller: hawa almasınıwı yaǵnıy ventilyasiya, yoritilish, maydan júzesi, onıń kólemi hám basqalardıń jetkilikli bolmawi 4. Nerv sistemasınıń normaınan artıqsha zorıǵıwı. Jumısshı organizmine bul faktorlardıń tásiri nátiyjesinde kásibi baylanıslı kesellikler rawajlanıwı múmkin (pnevmokoniozlar, terbelis hám kárxana shawqımı nátiyjesinde gereńlik hám basqalar ). Házirgi waqıtta kásip kesellikleri sanınıń ósiwine tiykarınan, sozılmalı kesellikler hám záhárleniwler sebep bolıp atır. Kásip kesellikleriniń aldın alıw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Den sawlıqtı saqlaw ministrliginiń 2000 jıl 27 iyuldagi 300- sanlı buyrıǵına qaray respublikada jumısqa qabıl etiwden aldın hám islew waqtında qayta medicinalıq kóriklerden ótkeriw sisteması engizilgen.

Miynet sharayatı hám jumıs procesi tómendegishe

1. Islep shıǵarıw hám texnologiyalıq process túri (mashina qurılısı, ximiyalıq sanaat qurılısı ).

2. Miynetti tashkil etiliwi (mexanizatsiya dárejesi, stanokda islew, dem alıw, miynet).

3. Kásibi ta'luqlilik.

Óndiristiń zıyanlı hám qáwipli faktorları klassifikaciyası. Zıyanlı hám havfli islep shıǵarıw faktorları tábiyaatına kóre tómendegi gruppalarǵa bólinedi:

- Fizikalıq

- Ximik

- Biologiyalıq

- Psixofizik

Fizikaviy zıyanlı hám qáwipli islew faktorları tómendegilerge bólinedi:

-Háreketleniwshi mexanizmler, mashinalar, islep shıǵarıw úskeneleriniń sıpaluvchi

bólimleri.

- Jumısshı zonasınıń joqarı shańlangani hám gazlangani.

- Jumısshı zonası xavosining temperaturası joqarı yamasa tómenligi.

- Waǵırlınıń joqarı dárejeliligi, vibratsiya, jumıs jayındaǵı ultradawıs, infratovush.

- Hawa ızǵarlıǵın asıwı yamasa tómenlewi.

- Barometrik basım asıwı yamasa tómenlewi.

- elektrstatik maydanınıń dárejesiniń asıwı.

- elektr magnit nurlanıw dárejesi asıwı.

- Tábiy jaqtılıq kamligi yamasa joq ekenligi.

- Jumıs zonasınıń kórsetilgenligi jetiwmasligi.

-Ultrafioletoviy, infraqızıl radiatsiya dárejesiniń asıwı.

Óndiristiń ximiyalıq zıyanlı hám qáwipli faktorları tómendegishe: 1. Insan organizmine tásiri tómendegishe xarakterli boladı : júzimsik, sensibillovchi, kanserogen, mutagen, reproduktivlik iskerlikke tásir etiwshi. (teratogen) 2. Insan organizmine kirisiw jolı boyınsha : nápes shólkemleri, as qazan -ishek jolı, teri qoplamlari hám silekey qatlamlar arqalı. 3. Óndiristiń biologiyalıq zıyanlı hám havfli faktorları óz ishine: biologiyalıq ob'ekt, pathogen mikroorganizm (rikketsiya, bakteriya, virus hám zamarıqlar ) hám olardıń turmıs ónimleri kiredi. 4. Óndiristiń psixofiziologikalıq zıyanlı hám qáwipli faktorları tómendegishe: fizikalıq zorıǵıw hám ruxiy zorıǵıw. Fizikalıq zorıǵıw tómendegishe boladı : statikalıq hám dinamikalıq Psixik zorıǵıw bolsa tómendegishe: intellektual zorıǵıw, analizatorlar zorıǵıwı, miynettiń monotonligi, emotsional zorıǵıw. Gigiyenik klassifikaciyaǵa muwapıq miynet sharayatların zıyanlı hám qáwiplilik jumıs procesi salmaǵı hám keskinligi kórsetkishleri San Q hám M №0141-03 jumıs sharayatı 4 klasqa bólinedi. 1 klass - optimal jumıs sharayatı 2 klass - ruxsat etilgen jumıs sharayatı 3 klass - zıyanlı jumıs sharayatı (gigiyenik normativ dárejesi asıwı hám jumısshı organizminde ózgerisler) ayqınlıǵı boyınsha 4 dárejege bólinedi. 4 klass - oǵada qáwipli jumıs sharayatı