%збекстан республикасы халы№

%ЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ХАЛЫ№ БИЛИМЛЕНДИРИ? МИНИСТРЛИГИ

!ЖИНИЯЗ АТЫНДА"Ы Н%КИС М!МЛЕКЕТЛИК

ПЕДАГОГИКАЛЫ№ ИНСТИТУТЫ

З.Сейтова, М.Есетова, М. Досназаров
ФИЛОСОФИЯ (этика, эстетика, логика)
п1нинен методикалы3 3олланба



Н%КИС - w007
З.Сейтова, М.Есетова, М. Досназаров

Республикамызды4 жо3ары 81м орта арна7лы о3ы7 орынларында о3ытылып атыр2ан социаллы3 п1нлер 3атарында Эстетика, Этика, Логика п1нлери айры3ша орын тутады.

Бул методикалы3 3олланба Жо3ары о3ы7 орынлары, академиялы3 лицейлер 81м к1сип-5нер колледжлери талабалары ушын м5лшерленген болып, онда Эстетика, Этика, логика п1нлеринин улы7ма принциплери, сондай-а3, миллий 5зине т1н 31сийетлери с17леленген.
Бул п1н бойынша институттын барлык 31нийгеликлерини4 1-курс магистрантлары ушын 1-семестрде улы7ма аудиториялык саат 60 - саат, соннан лекция – 30 саат, 1мелий – 30 саат3а м5лшерленген.
Жу7аплы редактор:

К.М.Кощанов – профессор, филология илимлерини4 кандидаты

Пикир билдири7шилер:


1. А.Ембергенов - НМПИ о3ыты7шысы филология илимлерини4 кандидаты
2. А.Байриева - №МУ а2а о3ыты7шысы филология илимлерини4 кандидаты
3. НМПИ «Ж1мийетлик п1нлер» кафедрасыны4 20 декабрь 2007 жыл2ы
м1жилис протоколы №6 менен тастыйы3лан2ан.
Этика п1ни, оны4 изертле7 объекти, ма3сети 81м 7азыйпалары


Жобасы:
1. Этика п1нини4 изертле7 объекти
2. Этиканы4 5зине т1н философиялы3 п1н сыпатында орны
3. Этиканы4 бас3а социаллы3 п1нлер менен байланысы
4. Этика п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары
Таяныш т6синиклер: Этика, 1деп-икрамлылы3, минез-3улы3, ноосфера, биологиялы3 этика.

Этика п1ни бир нешше мы4 жыллы3 1ййемги тарийх3а ийе. Оны биринши м1рте изертлеген 81м илим сыпатында классификацияла2ан белгили алым Аристотель. Аристотель илимлерди классификацияла2анда оны 6ш топар2а б5леди: теориялы3, 1мелий 81м творчестволы3. Биринши топар2а ол, математика, физика 81м философияны, екинши топар2а этика 81м сиясатты, 6шинши топар2а искусство 81м 5нерментшиликти киргизеди.

Этика термини еки т6рли м1ниге ийе т6синик: ке4 м1ниде илимни4 изертле7 объектин а4латса, тар м1ниде инсанны4 минез-3ул3ын 81м 5зин услап туты7ын а4латады.
Этиканы улы7ма т6синик сыпатында алып, оны ше4бер формасында с67ретлейту2ын болса3, ше4берди4 е4 кишкене б5легин 1деп, оннан 6лкенирек б5легин минез-3улы3, е4 6лкен б5легин этика (морал) ийелейди.
!деп-инсан 8а33ында унамлы т1сир 3алдырату2ын, бира3та ж1мийетшилик, ж1мийет 81м инсаният 5миринде ж6д1 бир 18мийетке ийе болмайту2ын, миллий 6рп-1детлерге тийкарлан2ан 1жайып ис-81рекетлерди 5з ишине алады.
Минез-3улы3 – ша4ара3, коллектив 81м 3о4сы-3оба д1режесинде 18мийетли бол2ан, бира3та ж1мийет 81м инсаният 5мирине сезилерли т1сир к5рсетпейту2ын унамлы ис-81рекетлерди 5з ишине алады.
Этика – ж1мийет, д17ир 81м инсаният тарийхы ушын 6лги бола алату2ын ис-81рекетлер жыйындысы болып табылады.
Бул пикирлерди мысаллар ж1рдеминде т6синдирип 5тейик.
М1селен, бир жас жигит автобуста 81мме 3атары орынлы3та отырыпты, келеси остановкадан бир жасы 6лкен автобус3а минди 81м сол жигитти4 3арсы алдында тик турып 3алды. Егер жигит д1р81л «отыры4 жасы 6лкен» деп орнын босатып бергенинде, ол 1жайып ис ислеген болар еди 81м сырттан 3ара2ан инсанлар о2ан разы болады. Керисинше, егер ол 5зин уйы3ла2ан 3ылып к5рсетип, жасы 6лкенге орын бермесе, д5геректе тур2анларды4 21зеби келеди 81м инсанларда жа2ымсыз т1сир 3алдырады. Бира3та, бул 81дийсе автобуста2ы инсанларды4 8еш бирини4 5мирине унамлы яки унамсыз т1сир жасамайды.
Минез-3улы33а мысал келтирету2ын болса3, кварталда2ы ша4ара3 басшыларыны4 бири 3о4сы-3обаларды4 мерекелеринде б1р3улла хызметте болады, 8еш кимнен 3олынан келген ж1рдемин аямайды, ашы3 ке7ил, са3ый, 5з билимин б1р3улла асырып бары72а 81рекет етеди, 5з ша4ара3 а2заларына да ме8рибан 8.т.б. Ондай адамды биз ж6д1 1жайып инсан деймиз 81м со2ан уса72а 81рекет етемиз. Егерде усыны4 кериси болса, биз оннан 3ашы72а 81рекет етемиз, оны4 бул 3ылы3ларынан 3о4сы-3оба 81м ша4ара2ы ж1бир к5реди. Бира3, оны4 бул 81рекетлеринен бир п6тин ж1мийет айтарлы3тай ж1бир к5рмейди.
Этика2а келсек, м1селе ана2урлым 3урамалыра3, м1селен бир район прокуроры 5зи жу7апкер районда б1р3улла нызам 6стинлиги, 1далат болы7ын г5злеп жумыс алып барса 81ттеки сол район 81кимини4 айырым нызам2а сай емес 81рекетлерин 5з 7а3тында ескертип алдын алып турса, ол тек 2ана пухаралар емес, ал ж1мийет ра7ажланы7ына да 1де7ир т1сир жаса7ы т1бийий. Егерде бул айтыл2анларды4 кериси болып, ол нызамды 5зи бузып 81рекет ислейту2ын болса, онда тек 2ана сол жерде жаса7шы инсанлар емес, ал бир п6тин ж1мийет ж1бир к5рип кризиске бет буры7ы м6мкин.
Этика 1ййемги физика 81м метафизика менен биргеликте философияны4 6шинши б5лими деп есапланар еди. Кейинирек айры3ша философиялы3 ба2дарда2ы п1н сыпатында изертлене баслады.
*1зирги д17ирде ол философиялы3 п1н сыпатында 6ш ба2дарда жумыс алып барады 81м этиканы 1) баян етеди, 2) т6синдиреди, 3) 6йретеди.
Этика бас3а социал философиялы3 илимлер менен 5з-ара байланыста ра7ажланып келмекте. !сиресе, эстетика менен байланысы ж6д1 1ййемнен м1лим. Себеби, инсанны4 81р бир 81рекети 81м нийети этика2а да, эстетика2а да тийисли болады. Сол себепли Сократ, Аристотел, Фарабий сыя3лы 1ййемги философлар этиканы ишки г5ззаллы3, ал эстетиканы сырт3ы г5ззаллы3 сыпатында анализлеген. Буннан бас3а да, бизге м1лим, исскуство эстетиканы4 тийкар2ы изертле7 объекти болып табылады. *1р бир к5ркем-5нер д5ретпесинде д5рети7ши инсан 5зи жаса2ан д17ирди4 маш3алаларын к5терип шы2ы72а 81м 5зи жаса2ан д17ирде ерисилген е4 жо3ары этика д1режелерин к5рсетип бери7ге урынады.
Демек, эстетика 6йренип атыр2ан 81р бир к5ркем шы2арма, м1лим д1режеде этика м1селелерин де баянла2ан болып шы2ады.
Этиканы4 динтаны7 менен де байланыслы екенлигин а4сат д1лиллеп бери7ге болады. Себеби еки п1н де бир 3ыйлы маш3ала-мораллы3 норма маш3аласын шеши7ге 3аратыл2ан.
Этиканы4 8у3ы3таны7 менен де байланысы уза3 тарийх3а ийе. Бизге м1лим, ж6д1 к5п 8алларда этика 5лшемлери менен 8у3ы3 5лшемлери мазмуны 81м 18мийети т1репинен бирдей болады. Сол себепли этиканы ж1мийетшилик арасында2ы 8у3ы3, ал 8у3ы3ты нызамластырыл2ан этика деп ата7 м6мкин.
Этика педагогика менен де ты2ыз байланыста. Педагогикада2ы инсанды т1рбияла7, т1лим бери7 процесслерин п1нду-н1сиятларсыз, 1депнама саба3ларысыз к5з алдымыз2а келтирип болмайды. Сол себепли этика 5зини4 теориялы3, 1сиресе 1мелий т1реплери менен педагогиканы4 тийкары болып табылады.
!ййемги этиканы4 психология менен байланысы айры3ша 18мийетке ийе бол2ан. Себеби бул еки п1нде де инсанларды4 ис-81рекетлери, минез-3ул3ы 81м арзы7 нийетлери 6йрениледи. Бира3та бул 6йрени7 еки 81р 3ыйлы к5з-3арастан алып барылады: психология ол яки бул ис-81рекет, минез-3улы3ларды4 ру7хый т1бияты 81м 31липлеси7 ш1рт-шараятларын ашып берсе, этика психология изертлеген 81дийсени4 мораллы3 18мийетин т6синдиреди.
Этиканы4 сиясаттаны7 менен байланысы, 5зине т1н 81м 3урамалы. Себеби сиясий г6рес 3арама-3арсы этикалы3 3а2ыйдалар 81м талаплар г6ресин а4латады. Жеке умтылы7лар менен м1млекет 81м ж1мийет м1плерини4 маслы2ы, ма3сет 81м усылларды4 п1к яки нап1к маш3алалары орта2а шы2ады. Бира3, тийкарынан сиясат 3ай д1режеде мораллы3 нормалар ше4беринде болса, сол д1режеде а3ыл2а му7апы3 81м 1диллик 86ким с6реди.
Кейинги 7а3ытларда этика менен экология арасында2ы байланыс к6ннен к6нге беккемленип барма3та. Тарийхта этика к5бирек инсанны4 5зин, 5згелер 81м ж1мийет алдында2ы 7азыйпаларын анализле7 менен к5бирек шу2ыллан2ан, ал оны4 т1бият3а бол2ан 3атнасы ды33аттан шетте 3алып келген. Бира3та кейинги д17ирлерде 1сиресе, XX-1сирде т1бият3а бол2ан жа7ызларша 3атнас бул м1селедеги к5з-3арасларды п6ткиллей 5згертип жиберди. Б6гинги к6нде глобал экологиялы3 маш3алалар к5бирек адамларды4 социал-мораллы3 к5з-3арасларына байланыслы екенлиги ай3ын болып барма3та. Солай етип, б6гинги к6нде экологиялы3 маш3алаларды шеши7 этика2а барып та3алма3та. XX-1сирде экологиялы3 этика деген арна7лы тара7 да пайда болды.
Этика 81мме д17ирлерде де 6лкен 18мийетке ийе болып келген п1н. Тек 2ана зулым 81м зорлы33а, 1далатсызлы3 81м 8у3ы3сызлы33а тийкарлан2ан тоталитар д6зимлерде 2ана жал2ан2а бойсындырыл2ан 81мде усы жол менен оны4 18мийети п1сейтирилген. М1млекетимиз 21резсизликке ерискеннен баслап этика жа4а ж1мийетте 5зини4 жо3ары ба8асына ийе болма3та.
Усы жерде биз Президентимиз И.А.Каримовты4 мына пикирлерин келтирип 5ткенимиз орынлы болады. «Тийкарынан ал2анда, этика-ру7хыйлы3 5зеги болып табылады», «Инсан этикасы тек 2ана салам-1лик, шийрин с5зликтен ибарат емес. Этика - бул е4 д1слеп, инсап 81м 1далат туй2ысы, ийман, 8адаллы3 дегени». Бул пикирлер, бир т1рептен, ески д6зимнен 3ал2ан т1рбиясызлы3 к5ринислерине бийп1р7а 3ара7шылар2а 81м бий1депликти же4ил-желпи, екинши д1режели п1н сыпатында т6сини7шилерге 1далатлы со33ы болса, екинши т1рептен, этиканы4 жа4а ж1мийетимиздеги 6лкен абыройын 81мде этиканы4 теориялы3 изертле7лерге с6йени7и кереклигин а4латады.
Ж6злеген 1сирлер да7амында инсан биологиялы3 1лем ишинде кишкене биологиялы3 1лемни4 бир б5леги бол2ан жанлы организмлерди4 86кимран, а3ыл патшасы сыпатында жасап келди. XIX-1сирди4 а3ырынан баслап, 1сиресе XX-1сирде ол 5зини4 пикирле7 31билети менен илимий-техникалы3 революциялар ж1рдеминде усы биосфера ишинде ноосфераны-техникалы3 орталы3ты жаратты.
Тек 2ана бул емес, инсан б6гинги к6нде 5зи жасап атыр2ан бир п6тин планета2а т1сирин к5рсете баслады. Жер тарийхында инсан биринши м1рте 6лкен геологиялы3 к6ш болып майдан2а шы3ты. Инсаныйлы3 пикирле7 биосферада2ы 5згерислерди4 тийкар2ы себепшисине айналды. Бул 8а33ында ноосфера т1лийматы тийкарын салы7шылардан бири рус алымы В.И.Вернадский былай деген еди: «Б6гин биологиялы3 д17ирде жаратыл2ан, те4 салма3лылы3 жа2дайында2ы биосфера инсан илимий пикирле7и басымы астында к6шлирек 81м тере4ирек 5згериске киристи… *1зир биз биосферада2ы жа4а геологиялы3 эволюциялы3 5згерислерди бастан кеширип атырмыз. – Биз ноосфера2а кирип барма3тамыз». Бира3та ноосфера тек 2ана унамлы емес, ал унамсыз 81дийсе сыпатында да 5з к5ринисин таппа3та. Атом, водород 8.т.б бомбаларды4 ислеп шы2арылы7ы усы2ан мысал болады.
Жо3арыда айтыл2анлардан бир 2ана жу7ма3 шы2ары7 м6мкин, келешекте инсан 5зин 81м 5зи жасап тур2ан планетаны 3ут3арма3шы болса, XXI-1сирден баслап этосфера д17ирине 5ти7и керек.
Ж1не бир 18мийетли маш3ала – бул биологиялы3 этика. Бул 81дийсе со42ы бир нешше жыл ишинде таза медицина маш3аласынан этикалы3 маш3ала2а айланды. Б6гинги к6нде бире7ди4 м1лим бир м6ше а2засын екинши бир на73ас3а салы7 ар3алы оны4 5мирин са3лап 3алы7, этикалы3 жа3тан 3андай ба8аланады, деген сора72а жу7ап бери7 б6г6нги к6нде актуал м1селе болып 3алма3та.
Медицинада2ы со42ы изертле7лер инсан 5лими бирден болату2ын 81дийсе емес екенлигин, я2ный ж6рек то3тап инсанны4 дем алы7ы то3та2аны менен инсан мийини4 5лмейту2ынлы2ы-бул инсанды 5лди деп болмайту2ынлы2ын д1лиллеп берди.
Демек, ж6ректи4 яки б6йректи4 к5ширип 5ткерили7и еле 5лмеген адамны4 минимал тиришиликке бол2ан 8у3ы3ын ая3 асты етеди. Сондай-а3 америкалы3 кардиохирург Пол Пэрсон 5з т1жирийбелерине тийкарланып, ж6рек к5ширилип 5ткерилгенде инсан ру7хы да к5шип 5теди деп тастыйы3лама3та. Себеби, 19 жасар 3ызды4 ж6реги 40 жасар еркекке 5ткерилгенде, жигитти4 минезинде 1де7ир 5згерислер ж6з берген. Яки 20 жасар 3ызды4 ж6реги 81м 5кпеси 36 жасар 8аял2а 5ткизилгенде де усы2ан у3сас 5згерислер ж6зеге келген.
Биологиялы3 этиканы4 к5птен берли к5пшиликке м1лим маш3алаларыны4 бири бул-аборт. *1р 3андай аборт, халы3 тили менен айт3анда жанлыны жансыз2а айландыры7, яки тири организмни4 тиришилик 8у3ы3ынан айыры7 болып табылады. Демек, абортты бий1деплик деп есапла72а болама яки керисиме? Усы сора7лар2а да этика жу7ап бери7и лазым.