%збекстан республикасы халы№

Т1кирарла7 ушын сора7лар


1. Моралды4 келип шы2ы7ы 8а33ында еки т6рли пикирди4 мазмуны 81м 18мийети?
2. Ы3тыяр еркинлиги дегенимиз не?
3. Мораллы3 та4ла7 нелерге тийкарланады?
4. Д1слепки мораллы3 нызам 3а2ыйдалары 3андай мораллы3 талапларды 5з ишине алады?
5. Мораллы3 ра7ажланы7 деген т6синик бар ма?
6. Морал д6зилиси 3андай элементлерден турады?
7. Моралды4 улы7маинсаный, территориялы3 81м миллий 5згешеликлери нелерде к5ринеди?


!дебиятлар:
1. №урани карим. Т., «Ч7лпон», 1992.
2. Махтум3ули. Танланган асарлар. Т., «Узадабийнашр», 1958
3. А.Шер Шар3 фалсафаси ва экзистенциячилик. «Со2лом авлод учун» журнали, 1999 йил 1- сон
4. Словарь по этике. М., Политиздат, 1989.
5. А.Шопенгауэр Свобода воли и нравственность. М., «Республика», 1992
6. К.Ясперс Философская вера.//.Ясперс. Смысл и назначение истории. М., Политиздат, 1991.
7. Ахло3шунослик (маърузалар матни). Тошкент, 2000





Этиканы4 тийкар2ы категориялары


Жобасы:
1. Этика категориялары
2. Мораллы3 принциплер 81м нормалар
Таяныш т6синиклер: Му8аббат, мийрибанлы3 81м жа7ызлы3, жа3сылы3 81м жаманлы3, 1далат, 86ждан, намыс, идеал, гуманизм, ерк с6йер, патриотизм, миллет с6йи7шилик, тынышлы3 с6йгишлик (тынышлы3 с6йер), жомартлы3, 8адаллы3, расг5йлик, кишипейиллик.

Уллы англичан философы Жон Локк, т6синик д1слеп сезимлерде 31липлескен деп жу7ма3 шы2арады. «Т1бият нызамлары ту7ралы т1жирийбелер» мийнетинде былай деп жазады: «Егер сезимлерден а3ыл2а предметлер к5риниси жеткерип берилмесе, ол жа2дайда билим ушын 8еш 3андай материал берилмеген болар еди 81м а3ыл ра7ажланы7ында жетпеслик ж6зеге келген болар еди. А3ылды идеалластыры7, сезимлерди екинши д1режели тийкар сыпатында тал3ыла7. Локк 81м со2ан у3са2ан айырым а2арты7шылар пикирлерин есап3а алмаслы3 кейинги д17ирлерде, айры3ша к6шейип кетти. XIX-1сирди4 екинши ярымынан баслап, батыс а2арты7шылары бул жолды4 к5п жа2дайлар ушын нату7ры екенлигин а4лай баслады. XX - 1сирде батыста «ж6рек 81м а3ыл», «сезимлер 81м сана» м1селесинде бириншиликти а3ыл 81м сана2а береди. Сол себепли мораллы3 к5з-3арастан му8аббат 8а33ында с5з бол2анда, оны сезим деп, сондай-а3, т1рийипле7 3ыйын бол2ан туй2ы деп атайды 81м оны 3андай да бир т6синик формасында алып 3ара72а ж6рексинбейди. Дурысына келгенде, му8аббат мораллы3 сезим 81м этиканы4 тийкар2ы категориясы болып табылады.

Му8аббат бас категория сыпатында дерлик барлы3 т6синик 81м принциплерде 5з 6лесине ийе. Жа3сылы3ты да, патриотизмди де, гуманизмди де му8аббатсыз к5з алдымыз2а келтире алмаймыз. Му8аббат - бул инсанды сырт3ы 81м транцендентрал 1лем менен байланыстыры7шы, оны жал2ызлы3тан алып шы2ы7шы к6ш, му8аббатты4 объекти – г5ззаллы3. Ол - Алла таалама, ?атанба, ту7ыл2ан жер ме-му8аббат ийесине оннан г5ззал н1рсе жо3. Бир объектти с6йген инсан бас3а объектлерди де с6ймеслиги м6мкин емес. М1селен, жерге бол2ан му8аббат, ?атан2а, инсаният3а бол2ан му8аббатты инкар ете алмайды, керисинше оны 1де7ир байытады. Инсан 5зи 5згеге айлана ал2анда, 5згени 5зине айландыра ал2анда 8а3ый3ый му8аббат ийесине айлана алады. Мине усы объект пенен субъект арасында2ы айырмашылы3ты4 жо2алы7ы е4 уллы л1ззет болып табылады.
Му8аббат та, этикада2ы к5пшилик категориялар сыя3лы жуплы3 характерге ийе, оны4 3арама-3арсы к5риниси – жеркениш. Бул т6синик 21зептен т6пкиликли пары3 3ылады. Ол 21зепке у3сап, 5з объектин жо3 ети7ге талапланбайды, оннан ж6з буры72а 81рекет етеди. К5ринисинен жеркениш инсанда жа2ымсыз сезимлер оят3аны менен, ол тийкарынан инсан ушын иллет емес, мораллы3 пазыйлет сыпатында инсанны4 86жданлы екенлигинен дерек береди.
Жеркеништен бас3а ж1не де 3ыз2аныш т6синиги бар, ол-социаллы3 81дийсе емес, к5пшилик жа2дайларда тек 2ана жынысый му8аббат пенен байланыслы 81дийсе.
Категориялар арасында2ы ж1не бир жуплы3 – мийрибанлы3 81м жа7ызлы3, мийрибанлы3 этикада2ы е4 тийкар2ы категориялардан бири. Ол инсан искерлигини4 мазмунын а4латады. - «Жа3сы ой, жа3сы с5з, жа3сы ис» 6шлиги «Авесто»дан баслап, барлы3 му3аддес китапларда жетекши орынларды ийеле7и де соннан.
Мийрибанлы3 81м жа7ызлы3ты4 ж1не бир 5зине т1н 5згешелиги соннан ибарат, бул жуплы3 категория инсан искерлигин ба8ала7 31сийетине де ийе. Оны Адам баласыны4 уллылы2ы 81м п1слигин 5лшейту2ын т1резиге у3саты7 м6мкин. Инсанны4 к1миллиги, ж1мийетти4 81р т1реплеме жетискенлиги усы 5лшем менен 5лшенеди. М1селен, Сталинни4 жа7ыз инсан, бурын2ы советлик д6зим ж1мийети болса «жа7ызлы3 салтанаты» деген ат пенен аталып келгенлиги 8еш кимге сыр емес.
Мийирбанлы3 81м жа7ызлы3 8а33ында с5з еткенимзде, бул жа3сылы3 81м жаманлы3 категориялары менен бирдей, я2ный булар 5з-ара синоним т6синиклер емеспе деген сора7 ту7ылады.
Булар арасында 1де7ир пары3 бар, себеби мийрибанлы3 жо3арыда айтып 5ткенимиздей социаллы3 характерге ийе т6синик, ал жа3сылы3 ондай емес. Ол тек 2ана инсанны4 1дебине, минез 3ул3ына байланыслы 81дийсе. Онда м1ртлик, ашы3ке7иллик, 8адаллы3 сыя3лы мораллы3 5лшемлер 31липлеседи. Бира3 ол 3а8арманлы3, ерлик, 7атан с6йи7шилик сыя3лы принциплер д1режесине к5териле алмайды.
Бул еки жуплы3ты4 ж1не бир айырмашылы2ы соннан ибарат, мийрибанлы3 8еш 7а3ытта жа7ызлы33а айланбайды, 81р 3андай заманда, 81р 3андай шараятта да жа7ызлы3 жа7ызлы3 болып 3ала береди. Жа3сылы3 81м жаманлы3 бундай емес: 3андайда бир объектке 3ылын2ан жа3сылы3 бас3а 81р бир объект ушын, яки жа3сылы3 3ыл2ан субьект ушын жаманлы33а айланы7ы м6мкин. Бу2ан халы3 ертеклеринен мысаллар келтирсек болады.
Этиканы4 ж1не бир категориясы бул – 1далат. Оны4 мийрибанлы3 81м жа7ызлы3, жа3сылы3 81м жаманлы3тан айырмашылы2ы соннан ибарат, 1далатты4 5зи 3андай да бир 3адириятты а4латпайды, бира3та 3адириятлар арасында2ы айырмашылы3ты а4латып бери7 81м оларды ба8ала7 м6мкиншилигине ийе. Сол себепли онда ж1мийетти т1ртипке салы7шылы3 31сийети бар; онда 81м мораллы3, 81м 8у3ы3ый талаплар ж1мленген. !далат бар жерде социаллы3 ж1бир 81м ж5нсизликке жол 3ойылмайды. !далат т6синигине тек 2ана 8у3ы3ый м1ни берип т6синдири7 дурыс емес. Ол жо3арыда айтып 5ткенимиздей, ке4 3амтымлы мораллы3 категория. Ол тек 2ана пухаралар арасында2ы 3атнасы3ларды емес, б1лки м1млекет пенен халы3, ж1мийет пенен шахс арасында2ы байланыслар 5лшемин де 5з ишине алады. Халы3 арасында нешше мы4 жыллардан берли 1дил патша идеалы жасап келгенлиги 3уры емес.
Дерлик бир ярым 1сир да7амында 1далатсызлы3ты, миллий кемсити7ди, миллий ма3таныш сезимлерини4 ая3 асты етили7и, жат т6синиклерди зорлап 3абыл еттири7 сыя3лы жа2дайларды бастан кеширген хал3ымыз, б6гинлигинде 21резсизликке ерисип, 1далатлы пухаралы3 ж1мийет д6зи7ге киристи. !далат б6гинги к6нде бизи4 21резсиз, келешеги уллы м1млекетимизди4 мазмунын а4латы7шы т6синикке айланып барма3та.
Этиканы4 т1сир ше4бери ке4 категорияларынан бири 86ждан болып табылады. *6ждан - Зигмунд Фрейд с5зи менен айт3анда, «айры3ша мен», 1пи7айы мен 6стинен ба3ла7 орнатып, оны бас3арып туры7шы екинши, жо3ары д1режедеги мен. Егер уят категориясы инсанны4 сырт3ы ж1мийетке байланыслылы2ынан келип шы3са, 86ждан оны4 ишки 5з-5зине байланыслылы2ынан келип шы2ады. Уят м1лим бир 7а3ыт ишинде инсанны4 5зини4 3олайсыз бир 81рекети тийкарында пайда бол2ан 3олайсызланы7 болса, 86ждан азабы – бул 1пи7айы 81дийсе емес, б1лки ке7илдеги адамны4 адамгершиликке умтылы7ы, оны4 талаплары 3андырылмаса, 8еш 3ашан азап то3тамайды. Уят пенен 86жданды, океанда2ы айсбергке мегзети7 м6мкин: су7 бетине шы2ып тур2ан б5легин уят деп у3сатса3, су7ды4 астында2ы б5леги оннан бир нешше мы4 есе к5бирек к5лемди алы7шы 86ждан2а с1йкес келеди.
*6ждан да бас3а этика категориялары сыя3лы ба8ала7 31билетине ийе. Бира3та бул ба8ала7 8еш 3ашан объектке 3аратылмайды, ол субъектти4 ис-81рекетлерин ба8алайды, я2ный онда субъект 5зи ушын ишки объект 7азыйпасын 5тейди. Айырым жа2дайларда ж1мийет талаплары менен 86ждан арасында с1йкессизликлер келип шы2ы7ы м6мкин. Бунда 86ждан емес, ж1мийет талапларыны4 5ткиншилик 31сийетлери м1лим д1режеде ескиргенлиги айыплы.
К5пшилик жа2дайларда 86ждан термини орнына ийман терминин пайдаланы7 жа2дайлары ушырасады. Ийман негизинде диний т6синик. Бира3та турмыста 86ждан т6синигини4 синоними сыпатында ислетиледи. М1селен, кимдидур бире7 «ийманлы адам» дегенинде, оны4 мусылманлы33а ийман келтиргенлиги яки келтирмегенлигин ойлап отырмайды, 81ттеки ол адам мусылман емес, ал бас3а дин 71кили де болы7ы м6мкин. Себеби бул жерде г1п ол адамны4 диндарлы2ы 8а33ында емес, б1лки 86жданлы, 8адал, расг5й екенлиги 8а33ында кетпекте. Усы м1ниде 86ждан менен ийман т6синиклерин егизек т6синиклер десе де болады.
Этикалы3 категориялардан ж1не бири – намыс. Намыс м1ниси жа2ынан шахсты4 5з 31дир-3ымбатын а4лап жети7и, усы 31дир-3ымбатыны4 ж1мийет т1репинен т1н алыны7ы яки алынбаслы2ы менен белгиленеди. Айырым жа2дайларда оны ар т6синиги менен алжастыры7 жа2дайлары да ушырасып турады. Бира3та ар категориясы намыс категориясына салыстыр2анда 1де7ир тар к5лемге ийе т6синик. Намыс – социаллы3 характерге ийе т6синик. Намыс жолында инсанлар 5з жанынан 7аз кеши7ге шекем барып жетеди, себеби 81р бир инсан 5з намысы, ша4ара3 намысы, миллет намысы деп г6реседи.
Биз жо3арыда к5рип 5ткен тийкар2ы категорияларды4 барлы2ы да ба8ала7 т1биятына ийе т6синиклер. Ж1неде бир 3атар 18мийетли т6синиклер бар, олар 5з шешимин талап ети7и менен бирге, я2ный маш3алалы3 характерге ийе екенлиги менен ажыралып турады. Идеал, бахыт, 5мирди4 мазмуны сыя3лы т6синиклер усылар топарынан болып табылады.
Тийкар2ы категориялар сыя3лы мораллы3 принциплер де мораллы3 а4ла7 формаларынан есапланады. Оларда мораллы3 талап салыстырмалы т6рде улы7ма к5ринисте болады.
Олар ж1мийет т1репинен шахс3а 3ойылату2ын талап негизинде пайда болып, инсанны4 мораллы3 д1режесин, оны4 5мири мазмунын, адамлар менен 5з-ара байланысларында2ы тийкар2ы т1реплерин белгилеп береди. Н1тийжеде принциплер, инсан ис-81рекетлерини4 улы7ма ба2дарын к5рсеткен 8алда, к5пшилик мораллы3 5лшемлер ушын тийкар болып хызмет етеди.
Мораллы3 принциплерди4 е4 ески 81м е4 18мийетли формаларыны4 бири – гуманизм. Ол - инсанны4 е4 уллы социаллы3 7азыйпасын белгилейту2ын идеялар, к5з-3араслар жыйындысы, шахс ерки, 31дир-3ымбаты, оны4 бахытлы болы7 8у3ы3ын талап ети7 имканыны4 бар екенлигине исеними болып табылады.
Гуманизм – улы7ма инсаный 3адириятлар топарына киреди. Оны4 тийкар2ы 7азыйпасы 81р бир шахсты4 инсаныйлы3 8а3-8у3ы3ларыны4 т1мийинлени7и ушын г6реси.
Е4 м1лим 81м ке4 тар3ал2ан принцип – патриотизм болып табылады. Ол инсанны4 5з 7атанына му8аббатын, оны асырап-абайла72а бол2ан 81рекетин а4латы7шы мораллы3 категория. Оны к5пшилик жа2дайларда 7атан душпанларына 3арсы г6ресте ру7хый-а2арты7шылы3 3уралы сыпатында пайдаланады.
Негизинде, бул принципти4 к5леми ана2урлым ке4 - ол гуманизмни4 ана2урлым улы7малас3ан к5риниси. Ол, е4 д1слеп, 5з 7атанласларын еркин асыра7 ушын г6рес, инсан азатлы2ы жолында2ы ис-81рекетлери. ?атанды 3ор2а7, бул-инсанды 3ор2а7, миллетти 3ор2а7. Лекин бул 3ор2а7, тек урыс майданларында емес, б1лки барлы3 салаларда 5з к5ринисин табады. *1зирги 7а3ытта жасларымызда 7атан с6йи7шилик сезиминде т1рбияла7, оларды ?атан т6синигин тере4ирек а4лап жети7ге 6йрети7ге айры3ша итибар 3аратылма3та. Патриотизм – е4 уллы мораллы3 принцип екенин т6синдири7 п1нимизди4 тийкар2ы 7азыйпаларыны4 бири болып табылады.
Усылар2а 3осымша миллет с6йи7шилик, тынышлы3 т1репдары, жомартлы3 сыя3лы мораллы3 принциплерди4 де инсан камалаты ушын 18мийети уллы.