%збекстан республикасы халы№

Т1кирарла7 ушын сора7лар.
1. Этика термини нени а4латады?
2. !деп-икрамлылы3 дегенимиз не?
3. Минез-3улы3ты4, 1деплиликтен айырмашылы2ы неде?
4. Этика 3айсы социаллы3 п1нлер менен жа3ыннан байланыслы?
5. Заманаг5й этика п1ни алдында 3андай 7азыйпалар тур?
!дебиятлар:
1. И.А.Каримов ?збекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва и3тисодий исти3болининг асосий тамойиллари. Тошкент., «?збекистон», 1995
2. И.А.Каримов *алоллик ва фидойилик фаолиятимизнинг асосий мезони булсин. Тошкент, «?збекистон», 1994
Ибн Сино. Ба8манер ал-Азербойжоний билан мунозара «Со2лом авлод учун» журнали, 1996, 3-4 сонлар.
3. Ахло3шунослик (маърузалар матни). Тошкент, 2000


Моралды4 келип шы2ы7ы, онда2ы ы3тыяр еркинлиги 81м моралды4 д6зилиси


Жобасы:
1. Моралды4 келип шы2ы7ы
2. Ы3тыяр еркинлиги 81м мораллы3 та4ла7
3. Д1слепки нызам 3а2ыйдалар 81м моралды4 31липлеси7и
4. Моралды4 д6зилиси
Таяныш т6синиклер: Ы3тыяр еркинлиги, мораллы3 та4ла7, жу7апкершилик, морал д6зилиси, мораллы3 а4ла7, мораллы3 сезим, мораллы3 3атнасы3лар, ма3сет 81м усыл.

!ййемде планетамызда тиришилик 1детте 6ш 1лемнен ибарат деп 3абыл етилген. Булар – 5симлик, 8ай7анат 81м адамзат 1леми; оларды4 5з-ара 3атнасы3лары ана жеримиздеги 5мирди4 тийкары болып есапланады. *1р 6ше7инде де пайда болы7, ра7ажланы7, 5зин 3ор2а7, н1сил 3алдыры72а умтылы7 сезимлери берилген. %симлик ту3ымнан пайда болады, ра7ажланады, сын2ан ша3аларыны4 орнына шире шы2ып, да7алайды-3ор2анады, ту3ымын 3алдырып бир к6ни 3у7райды. *ай7анлар усы жо3арыда келтирилген белгилерге 3осымша сези7 органлары 31билетине ийе. Инсанда болса булардан бас3а ойла7, пикирле7 81м уят сезимлери, бир с5з бенен айт3анда а3ыл бар. Оны имам Газзалий алтыншы сезги яки екинши ж6рек, ж6рек ишиндеги ж6рек деп атады. !не усы ы3тыяр еркинлиги болса моралды а4латады.

Бул пикирди аны2ыра3 т6синдири7 ушын инсанны4 пайда болы7 тарийхына н1зер тасла7 з1р6р. Инсанны4 пайда болы7ы е4 тартыслы маш3алалардан бири болып табылады. Бул бойынша еки бир-бирине 3арама-3арсы еки к5з-3арас бар. Бири диний, екиншиси илимий. Диний к5з-3арас бойынша инсанды 3удай жарат3ан. Илимий к5з-3арас болса буны бийкарлайды, инсанды т1бият жарат3ан, ол т1биятты4 бир б5леги, деген идеяны ал2а с6реди. Олар арасында англичан алымы Ч.Дарвинни4 пикирлери 1де7ир салма3лы. Ол т1бийий т6рлерди4 келип шы2ы7ыны4 эволюциялы3 т1лийматын жаратты. Дарвин адам менен адамсыма3 маймылларды4 жа3ынлы2ын д1лилле7ге урынды 81м адамны4 маймылдан пайда бол2ан жанзат деген жу7ма3 шы2арды. Дарвинше к5з-3арас жа3ын2а шекем социалистлик м1млекетлеринде биринши позицияда турды. Тоталитар система кризиске ушыра2аннан кейин ж1не инсанды 3удай жаратты деген пикир биринши позиция2а шы2а баслады. Инсанды 3удай жаратты деген пикирди 81зирги к6нде де инсанларды4 то3сан пайызы 3оллап 3у7атлайды. Биз де усы к5пшилик т1рептарымыз. Бира3 та азшылы3 ма3улла2ан пикир де жаса7 8у3ы3ына ийе екенлигин т1н аламыз.
Инсанда2ы ы3тыяр еркинлиги з1р6рлик талабы менен а3ыл2а му7апы3, а3ыл2а бойсындырыл2ан 8алда шекленеди, егер бундай болмаса бир неше еркин инсанларды4, топарларды4 31ле7и тек 2ана инсанларды4 емес п6ткил д6нья ушын п1лекет алып келер еди. Ы3тыяр еркинлигин бундай шекле7, а3ыл2а бойсындыры7ды4 тийкар2ы 3уралы морал болып табылады.
Ы3тыяр еркинлиги себепли инсан 81р 31демде мораллы3 та4ла7 маш3аласына дус келеди. Бул маш3ала инсанда жу7апкершилик сезими бар екенлигинен дерек береди. Бас3алар 5з 86жданы алдында жу7апкершиликти сезбеген инсан 31леген иске 3ол уры7ы м6мкин-оны 5з 3ылмысыны4 а3ыбети 3ызы3тырмайды, ол тек 2ана м1пини4 6стинлигин т1н алады. Ондай адамды бий1деп деп атайды. Улы7ма инсан 81м ж1мийет морал турмысында танла7ды4 18мийети бийба8а. М1селен, тарийхтан бир 7а3ыяны яд3а т6сирейик. Базарда уллы шайыр Имомиддин Насимийди4 21зелин халы33а о3ып берген бир жигитти к1пирликте айыплап тут3ын2а алады. Жигитти4 алдында еки жолдан бирин та4ла7 м6мкиншилиги турады: бириншиси пири Насимийди саты7 81м т17бе 3ылып бенделиктен азат болы7, екиншиси 21зелди 5зимдики деп 5лимге тик бары7. Ар намыслы бул жигит екинши жолды та4лайды. №азы оны4 терисин сылып алы72а 86ким етеди. Аламан тамашаг5йлер жыйналып 3алады. Усы 7а3ытта Насимий келип 3алады. ?а3ыядан хабар тап3аннан кейин оны4 алдында да еки жолды4 бирин та4ла7 з1р6рлиги турады. Биринши жол ол 5зини4 Насимий екенлигин таныты7 81м 21зелди 5зи жаз2анлы2ын мойынлап 5лимге бас тиги7, екинши жол 5зин 8еш кимге танытпастан бул жерден тезирек кетип ш1киртини4 5лими есесинен 5зин 5лимнен аман алып 3алы7. Ол биринши жолды та4лап 5зин ж1ллат 3олына тапсырып ш1киртин 5лимнен 3ут3арып 3алады. №азы Насимийди4 терисин шылы72а буйры3 береди. Ж1ллат иске кирискенде 1тирап3а 3ан шашырай баслайды, буны к5рген 3азы адамлар2а: егер кимде-кимге к1пирди4 3аны тийсе сол тийген м6ше кесип тасланады деп 3ор3ытады.
№удайды4 81мири менен бир тамшы 3ан келип 3азыны4 бир барма2ына тамады, аламан 3азыдан барма2ын кестири7ин талап етеди. Енди 3азыны4 алдында еки жолдын бирин та4ла7 турады, бириншиси 5з с5зини4 6стинен шы2ып барма2ын кестири7, яки болмаса мас3ара болып 5з г1пинен тайып с5зинен 3айтып екинши жолды та4ла7. №азы екинши жолды та4лайды. Насимийди4 бул 3а8араманлы2ы 1сирлерден 1сирлерге 5тип б6гинги к6нге жетип келди 81м 3аншадан 3анша шайырларды ру7хландырды. М1селен, Ма3тум3улы 5зини4 «Са7ал-жу7ап» 3осы2ында былай дейди.
Ма3тум3улы
Ол недур, жемедилер, тойдылар?
Ол недур, уллы к6нге 3ойдылар?
Ол Ким еди табанынан с6йдилер?
Дурды шайыр
Ол дийдардур, жемедилер тойдылар,
Ол намаздур-3ыяметке 3ойдылар
Насимийди4 табанынан с6йдилер,
Солай етип, усы мысалда 6ш т6рли та4ла7ды, 6ш т6рли жу7апкершиликти 81м ы3тыяр еркинлигинен 6ш т6рли пайдаланы7ды к5рдик. Демек, 81р бир инсанны4 бул д6ньяда мораллы3 сына3тан 5тпе7и м6мкин емес.
Д1слепки мораллы3 нызам-3а2ыйдалар 1не усы та4ла7ды 1мелге асыры72а, ж1не де аны2ыра3 айт3анда, оны а4сатыра3 1мелге асыры72а хызмет 3ыл2ан. Е4 д1слепки мораллы3 3а2ыйда «5зи4е ра7а к5рмеген н1рсени бас3а2а да ра7а к5рме» мазмунында д6нья2а келген. Оны4 81зирги заманаг5й формасы «пыша3ты д1слеп 5зи4е ур, а7ырмаса 5згеге ур», «5зи4ди ер билсе4, бас3аны шер бил» сыя3лы ма3алларда с17леленген.
Барлы3 му3аддес китапларда инсанды зорлы3 пенен ези7ди4 м6мкин емеслиги айтылады. Буннан дерлик XX 1сир бурын тар3ала басла2ан зардушийлик динини4 му3аддес китабы «Авесто» да мораллы3 нызам 3а2ыйдалар ислеп шы2ыл2анлы2ы ды33ат3а ылайы3. Онда инсанды инсан т1репинен 5лтири7 2ана емес, б1лки ийт, ат сыя3лы 8ай7анларды жансызландыры7, терек 81м 5симликлерди бийж5н набыт ети7 3ата4 3ада2ан етилген, инсан тек 2ана жа3сы нийет пенен жаса7ын талап етеди.
Егер жа3сылы3 81м жаманлы3, мийирбанлы3 81м жа7ызлы3, ы3тыяр еркинлиги сыя3лы т6синиклер 81зиргеше 5згермей 3ал2анлы2ын есап3а алса3, б1лки Сартерди4-А№Ш да2ы пухаралар урысы д17иринде к5терилген мораллы3 маш3алалар 81зирде инсаният алдында турыпты, бул тара7да жа3сыланы7 ж6з бермеди деген пикири дурыслы33а келеди. Бира3та, бул т6синиклерди4 атамаларыны4 са3ланып 3алы7ы, 5згери7и инсанны4 искерлигине байланыслы. М1селен, намыс т6синигин алайы3. !ййемги 3ун алы7 д17ирлеринде де бар еди 81м усы 3ун алы7ды4 ар3асында белгили бир м1ниге ийе болар еди, я2ный 3ун алын2ан жа2дайда 2ана ая3 асты етилген намыс тикленген деп есапланар еди. Тарийхта 3ун алы7ды4 к5ринислери 81м формалары да 5згерип барды, ал 81зирги к6нде морал нормаларынан шы2ып 3алды.
Демек, инсаният тарийхында мораллы3 ра7ажланы7 бол2ан 81м да7ам етип келмекте.
Морал 8а33ында с5з еткенимизде, 1лбетте оны4 3урамы 81м тийкарлары 8а33ында то3тап 5тили7и керек. Морал д6зилиси 1детте 6ш тийкардан ибарат деп есапланады. Булар-мораллы3 а4ла7, мораллы3 сезим, мораллы3 3атнасы3лар. Усы тийкарларды4 3айсысы е4 тийкар2ысы деген сора72а к5пшилик 81р 3ыйлы жу7ап бери7ге 81рекет етеди. Бира3та биз усы 6ш тийкарды4 бир бирин толы3тыры7ын бири-бирисиз а4латыла алмайту2ынын есап3а алса3, буларды4 81ммеси де 18мийетли екенлигин а4ла7ымыз2а болады. Батыста2ы айырым алымлар моралды анализлегенде к5пшилик 7а3ытта 3андай да бир мораллы3 3арарды4 1мелге асы7ы уза3 яки 3ыс3а 7а3ыт ишинде сол 3арар а3ыбетлери 8а33ында саналы жу7ма3 шы2ары72а, оларды 17елден-а3 а4лап жети7ге урыны7 менен байланыслы болады, я2ный биз 5з 81рекетлеримизди мораллы3 а4ла7 елегинен 5ткерип, искерлик к5рсетемиз. Бира3та сол саналы 1мелге асырыл2ан мораллы3 3арар негизинде мораллы3 сезим жатады. Демек, мораллы3 сезим мораллы3 а4ла7 ушын материал 7азыйпасын 5тейди.
Айырым пайытта усы «материал» - сезимни4 5зи мораллы3 а4ла7ды шетлеп 5тип, 3атнасы3 формасында к5ринеди. Бу2ан инсанны4 т5мендеги жа2дайы мысал бола алады. М1селен, жо3ары тезликте киятыр2ан автомобиль алдынан жол ортасына топты 3у7ып ж6рген бала шы2ып 3алды. Айда7шы тормозды басы7 менен бирге машинаны кескин жол шетине бурады. Бала аман 3алады, айда7шы жара3атланады, машина паша3 болады. Айда7шыны4 бала2а деген ме8ри, ашыны7 сезими, инсан баласын уллы 3адирият сыпатында сезини7и 6лкен роль ойнайды. Айда7шы 5з 81рекетин «а3ыл2а у2рас» бас3ары72а, «жети 5лшеп бир кес» деген 3а2ыйда2а 1мел 3ылып емес, ал секундлар ишинде 1мелге асырады. Бунда а4ла7 сана емес, интуициялы3 сезим 81мме н1рсени шешип береди.
Жу7ма3ластырып айт3анда, бизи4 мораллы3 5миримиз, барлы3 мораллы3 т1жирийбемиз, мораллы3 искерлигимиз 1не усы 6ш негиз тийкарында 1мелге асады.
Бира3та алда7, жал2ан, ж6зекилик 81м тоталитар мораллы3 зулым 86кимранлы3 3ыл2ан д17ирлерде яки м1млекетлерде мораллы3 сезим, мораллы3 а4ла7, мораллы3 3атнасы3лар 3абыл етилген кодекслер, 5лшемлер к5пшилик жа2дайларда ту7ры келмейди. Р1смий мораллы3 нызам 3а2ыйдалар менен 8а3ый3ый мораллы3 умтылы7лар арасында ру7хый сыйлы3 пайда болады. Тилде бул нызам 3а2ыйдалары к5клерге к5терилгени менен жасырын т6ринде о2ан 3арсылы3 86ким с6реди. Н1тийжеде ж1мийет ушын бул н1рсе жаман а3ыбетлерди4 келип шы2ы7ына, я2ный мораллы3 с5з бенен мораллы3 искерликти4 дара-дара ра7ажланы7ына имканият жаратты. Буны биз советлер д17ириндеги «коммунизм 3уры7шысыны4 мораллы3 кодекси» менен, усы кодексти турмыс3а енгизи7ге урыны7шы топарларды4, «усы кодекс тийкарында жасап атырмыз» деген адамларды4 парахорлы2ын, д1мег5йши, жал2аншылы2ында к5ремиз.
Итибар берген болса4ыз, биз усы жерге шекем моралды улы7ма инсаният ушын улы7малы33а ийе 81дийсе сыпатында таллап келдик. Дурыс, морал улы7маинсаныйлы3 81дийсе, тийкар2ы мораллы3 3адириятлар, мораллы3 т6синиклер, мораллы3 норма 81м 5лшемлер барлы3 миллетлер ушын бирдей м1ниде а4латылады. Себеби, му8аббат, ме8ир яки жа7ызлы3, са3ыйлы3 81м сы3ымарлы3, жа3сылы3 81м жаманлы3, 86ждан, инсаныйлы3, адамгершилик, бахыт, ту7рылы3 сыя3лы пазыйлетлер улы7маинсаныйлы3 81дийселер болып табылады.
Соны4 менен бирге, моралда, улы7маинсаныйлы3тан бас3ада, территориялы3 81м миллийлик 5згешеликлери де бар. Территориялы3 81м миллийлик 5згешеликлери моралды4 салыстырмалы т6рде киширек к5лемге ийе бол2ан к5ринислерде-минез- 3улы3, 1деп 81м этикетте д1р81л к5зге тасланады. М1селен, мусылманларда дастурхан д5герегинде бас кийимсиз отыры7 бий1деплик деп есапланады, буны4 гигиеналы3 т1реплери де есап3а алын2ан. Ал Европа еллеринде буны4 кериси.
Европа 81м шы2ыс еллери 1дебинде ж1неде 6лкен бир пары3 бар, бул 81зирги д17ирде Европада 8у3ы3ты4 моралдан, ал шы2ыста моралды4 8у3ы3тан 6стин туры7ы болып табылады. Батыс жаслары, бала2ат жасына жеткеннен кейин, ата-анасына те4 8у3ы3лы пу3аралар сыпатында 3атнас жасайды, 5зини4 пикирин ту7рыдан-ту7ры, атасы яки анасыны4 ж6зине тик 3арап турып баян етеди 81м буны инсан 8у3ы3лары, шахс еркинлиги деп т6синеди. Шы2ыста ата-ана2а тик 3арап с5йле7, ашы3тан-ашы3 ата-ана2а 3арсы шы2ы7 мораллы3 3а2ыйдаларды4 ая3 асты етили7и деп т6синиледи. %зини4 пикири дурыс болса, оны ата-анасыны4 ж6зине тик 3арамай 1стелик пенен баян ети7ди азарлы с5йлеме7ди ма3ул к5реди.
Дурыс, шы2ыс этикети, мораллы3 нызам 3а2ыйдалары д1ст6рийликке тийкарлан2ан, айырым заманаг5й тал3ыла7да кемшиликли т1реплерин де а4ла7 3ыйын емес. Бира3 та со2ан 3арамастан, оларда инсаныйлы3 81м ме8ир а3ыбет туй2ылары еле де беккем тамыр2а ийе. Батыста бундай пазыйлетлерди б6гинги к6нде ушыраты7 2айры т1бийий 8ал2а айналып барма3та. Сол себепли 81зирги д17ирде батысты4 8у3ы3ыйлы3 принциплерин шы2ысты4 мораллы3 принциплери менен му7апы3ластыры7 заманаг5й ж1мийет ра7ажланы7ына 18мийетли роль ойнайды.