%збекстан республикасы халы№

!дебиятлар:
1. И.А. Каримов &збекистон буюк келажак сари. Т., looi.
2. И.А. Каримов %збекстан XXI 1сирге умтылма3та. Н., looo
3. Ю.Б.Борев Эстетика. М., loio.
4. А.В. Гульга Принципы эстетики. М., liou
5. Г.Джанабаева Эстетика м1селелери. Н., looe.
6. Э.Умаров, А.С.Пал Эстетика. Т., looe.
7. Т.Махмудов Эстетика и духовные ценности. Т., looe.
Эстетикалы3 ой пикирди4 ра7ажланы7ыны4 тийкар2ы бас3ышлары


Жобасы`
l. !ййемги д6нья эстетикасы
w. !ййемги грек эстетикасы
e. Орта 1сир эстетикасы
r. Ояны7 д17ири эстетикасы
t. Классицизм эстетикасы
y. Немец классикалы3 эстетикасы
u. XIX 81м ХХ 1сирди4 басларында Орайлы3 Азия халы3ларыны4 эстетикалы3 ой-пикирлери (Абай, Берда3, Фур3ат)

Эстетикалы3 ой-пикирди4 ра7ажланы7ыны4 тийкар2ы бас3ышларын адамзат ж1мийетини4 ра7ажланы7 тарийхы менен, 5ндирислик к6шлер менен, 5ндирис 3атнасларыны4 ра7ажланы7ы менен, 81р т6рли к6шлерди4 барысы менен, сондай-а3 ж1мийетти4 ру7хый м1дениятыны4 ра7ажланы7ы менен байланыстырып 3араймыз. Оны4 6стине, 5ткендеги эстетикалы3 к5з-3араслар 81м теориялар тийкарынан философияны4 рамкасында ра7ажлан2ан со4 81м онда2ы 81р 3ыйлы ба2дарлар эстетика2а да т1сир етти.

Эстетикалы3 ой-пикир 3ул ийеле7шилик ж1мийетте келип шы33аны менен эстетикалы3 искерлик пенен эстетикалы3 сананы4 басламаларыны4 пайда болы7ы орта палеолитти4 а3ырына (Мустье д17ири) 81м е4 а3ыр2ы палеолитке (Ориньяк- б.э.ш. r0-et мы4 жыллы3лар), Солютре – б.э.ш. et-wt мы4 жыллы3лар, Мадлен б.э.ш. wt-lw мы4 жыллы3лар) 3ара2ан о2ада 1ййемги д17ирге ту7ра келеди. М1селен, Мустье д17иринде-а3 адам жаса2ан 3уралларына ре4ли белликлер ислеп, белгилер сал2ан, олар2а белгили т1ртипте орналас3ан ойы3лар ислеген. Археологлар дий7алларда2ы, 64гирлерди4 т5бесиндеги жазы7ларды4, рельефлер менен домала3 скульптураларды4 пайда болы7ын кейинги палеолитке тийисли деп 3арайды. !ййемги художниклер охра боя7ыны4 ж1рдеми менен атты4, су7ынны4, 5гизди4, бизонны4, носорогты4, арысланны4 с67ретлерин сал2ан.
М1лим бол2анындай, 3ола д17иринде 3ул ийеле7шилик формация пайда болады. Египетте, 3ос д1рьяда, #ытайда м1млекетлер пайда болады. Бул д17ирде эстетикалы3 ой-пикирди4 д1слепки басламалары 1лбетте теориялы3 режелер, трактатлар т6ринде 31липлеседи. Бира3, м1селен Египетте 3урылыс исини4, 3ол 5нерини4, скульптураны4 ра7ажланы7ы сезиледи. !ййемги египетлилерде г5ззаллы3 8а33ында 2ана емес, ал со2ан с1йкес эстетикалы3 терминлер 8а33ында да т6синикке ийе бол2ан.
Шумерлилерди4 (б.э.ш. r-e мы4 жыллы3) м1дениятында 1жайып архитектуралы3 естеликлер, рельефлер, к5ркем 5нер, с5з шеберлиги ту7ралы ма2лы7матлар сол д17ирдеги эстетикалы3 искерлик пенен эстетикалы3 сананы4 бираз ра7ажлан2анынан хабар береди.
Б.э.ш. w мы4 жыллы3ты4 биринши ярымында Вавилон м1денияты к6шейеди. С67ретле7 5нери менен к5ркем 1дебият ра7ажланады. М1селен, Гильчамеш ту7ралы д1станны4 баслы темасы адамны4 5лмеслиги 81м 3удайды4 1далатсыз т1ртиплерине 3арсы г6рес болып табылады.
Б.э.ш. XII 1сирден баслап б.э.ш. II 1сирине шекемги 6лкен тарийхый д17ир да7амында жаратыл2ан 1ййемги еврейлерди4 тил шеберлигини4 1жайып естелиги «Библия»да («Т1урат») г5ззаллы3 8а33ында т6синик диний-мифологиялы3 формада к5ринис табады.
Орайлы3 Азия адамзат м1дениятыны4 е4 1ййемги орайларыны4 бири. Парфия, Маргиан, Хорезм, Согда, Бактрия, Чаг, Фер2ана сыя3лы 1ййемги м1млекетлерди4 естеликлери бу2ан г67а. Бул орталы3та бизи4 эрамызды4 1-мы4 жыллы2ына дейинги аралы3та-а3 3ур2ан 3урылыслары, сарайлар, храмлар бой тиклеген. Ташкент, Самар3анд, Бухараны4 музейлеринен 1жайып терронот фигураларды, ыдысларды, 3ымбат ба8алы таба3ларды, кеселерди, адамларды4 с6лдерлери бийнеленген те4гелерди 81м 3олы епли адамлар со33ан бас3а да затларды к5ри7 м6мкин.
#ара3алпа3 хал3ы да 1ййемги халы3ларды4 бири сыпатында Орайлы3 Азияны4 бай мийрасларын д5рети7шилерден есапланады. Булар 1сиресе археологиялы3 изертле7лерди4 ма2лы7матлары менен ж6д1 ай3ынласады. М1селен, 3убла Арал жа2ала7ларынан табыл2ан мийнет 3ураллары, м1дений ямаса турмыс з1р6рликлери ушын ылайдан исленген ыдыслар бул д5геректе к5ркем-5нерди4 ра7ажланы7 д1режесин аны3ла72а тийкар береди.
Жанбас - r б1ндиргиси. Бунда мийнет 3уралларына, ыдыслар2а салын2ан с67ретлер, имаратлар (б.э.ш. IV 1сир) е4 1ййемги естелик болып табылады.
Тастан, кварцтан жасал2ан мийнет 3ураллары, с6йектен исленген 3ары7, сондай-а3 душшы су7 81м те4из ба3анша3ларыны4 3абы2ынан бура7лап исленген безени7 затлары табыл2ан.
#ой 3ырыл2ан 3ала (б.э.ш. l-мы4 жыллы3) 3азы7 7а3тында табыл2ан терракота (3умбызда писирилген саз ылай 81м оннан исленген ыдыслар) статуеткалары да 8а3ый3атлы3ты эстетикалы3 5злестири7ден д1лилле7 береди. Онда е4 ески естелик – 8аялды4 басы. Бул шамасы 5нимдарлы3 3удайы Ана 3удай – Анахитаны4 басы болса керек. №олына ж6зим сол3ымы менен пыша3 усла2ан ер адамны4 жала4аш ге7деси Дионнеке (грек жылнамасында ж6зимгершилик 81м вино исле7 3удайы) жа3ын т14ирди4 символы болса керек.
Булардан бас3а 3ой 3ырыл2ан 3аладан табыл2ан с67ретлердеги ая2ы жерге тиймей ша7ып баратыр2ан су7ынлар ямаса жырт3ыш а4лар талап атыр2ан су7ынлар 3айталанбас шеберлик пенен с67ретленген.
Топыра3 3ала 3алашасынан (б.э.ш. III 1сир) табыл2ан дий7ал2а салын2ан с67ретлер к5ркем-5нерди44 5сип баратыр2ан д1режесин а4латады. №алашаны4 ар3а-батыс б5легинде б1лентлиги e0 метрлик 6ш минара менен беккемленген патша 817лисини4 3ула2ан орны са3ланып 3ал2ан. Сарайды4 салтанатлы б5лмелери – 6лкен «патшалар залы» менен бирге «жа7ынгерлер залы» 8.т.б. бар.
Топыра3 3аланы4 дий7ал бетиндеги с67ретлери 1ййемги искусствоны4 1жайып 6лгилери.
Бул жерде жерленген 8аялды4 керамикалы3 саркофагынан табыл2ан бир топар зергерлик буйымлары искусство 81м 5нерментшиликти4 жо3ары д1режеде ра7ажлан2ан #убла Арал жа2ала7ы тур2ынларыны4 жо3ары эстетикалы3 тал2амы 8а33ында ма2лы7мат береди.
Т6йрна7иш – алма услап тур2ан 3ол – майда пластиканы4 на2ыз маржаны.
Бул 81м буннан бас3алары эстетикалы3 м1дениятты4 греклерден, римлилерден басланбайту2ынлы2ын, оны4 Шы2ыс еллеринде 1лле3ашан-а3 ра7ажлан2анлы2ын д1лиллейди.
!ййемги греклерди4 эстетикалы3 к5з-3араслары антик к5рк5м-5нер т1жирийбеси менен ты2ыз байланыслы.
Антик эстетикасыны4 са2асында пифагоршылар турады. Оларды4 пикиринше, барлы3 затларды4 тийкарын 81м оларды4 3атнасларын сан 3урайды, ал 1лем бирликти 3урайды, оны4 тийкарында 81м санлы3 принцип бар.
Оларды4 пикирлерини4 биразы эстетикалы3 ойды ра7ажландыры72а 6лес 3осты. !сиресе, пифагоршыларды4 г5ззаллы3ты4 объектив тийкарлары гармония 8.т.б. ту7ралы к5з-3араслары ж6д1 18мийетли.
!ййемги грек эстетикасында материалистлик линия Гераклиттен (б.э.ш. te0-ru0 жыллар) басланады. Ол диалектикалы3 характерге ийе к5з-3араста бола отырып, ол 81м мисли пифагоршылардай-а3 г5ззаллы3ты4 объективлигин тастыйы3лады, бира3 оны предметлик д6ньяны4 31сийетлеринен к5реди. Гераклитте г5ззаллы3 диалектикалы33а ийе. Г5ззаллы3 онда гармония2а те4, ал гармония 3арама-3арсылы3ларды4 бирлиги сыпатында 3аралады. Ол т1репинен биринши м1ртебе г5ззаллы3ты4 салыстырмалылы3 идеясы к5терилди.
Антик д6ньяны4 уллы материалисти Демокрит (б.э.ш. ry0-eu0 ж) сулы7лы3ты гармонияда, б5леклерди4 дурыс 3атнасында, симметрияда к5рди. Сулы7лы3ты 5лшем т6синиги менен байланыстырады. Демокритти4 пикиринше к5ркем-5нер адамны4 минимал талаплары 3анаатландырыл2анда пайда болады. К5ркем-5нерди4 тийкары, м1ниси мимесисте – 8а3ый3атлы33а еликле7де.
Сократ (б.э.ш. ryo-eoo ж)
Сократты4 ды33ат орайы космостан адам болмысына, оны4 ишки д6ньясына 3аратыл2ан. Ол сулы7лы3 81м жа3сылы3, бас3аша айт3анда эстетикалы3 81м этикалы3 м1селелерин 3ойды. Ол т1репинен эстетикалы3 к5з-3арасларды4 салыстырмалылы2ы, характери ту7ралы ой к5тереди. Сократ эстетикалы3 пенен пайдалылы3ты4 байланысын дурыс к5рсете отырып, оларды те4лестирип 81м жиберди. Г5ззаллы3ты4 5лшемин ол предметти4 ат3арату2ын хызметине с1йкеслигинде 3арады.
Платон (б.э.ш. rwu-eru ж)
Эстетиканы г5ззаллы3 81м к5ркем-5нер философиясы деп т6синди. Г5ззаллы3ты4 д1реги – идеялар д6ньясы. Сези7лик затларды4 г5ззал болы7ы оларда м14ги, 5згериссиз идеяны4 жа42ыры7ы менен байланыслы.
Платонны4 пикиринше сулы7лы3 жо3ары сезимлик характерге ийе, сонлы3тан оны сезимлер ар3алы емес, ал а3ыл-ой менен танып били7 м6мкин. Оны4 ойынша д5рети7шилик – иррационаллы3 акт. Искусствоны Платон затларды4 к5ширмеси, ал затлар – идеяларды4 т1сирсиз к5ширмеси деп 3арайды.
Платонны4 эстетикалы3 к5з3арасларында тийкар2ы орын эстетикалы3 т1рбия2а тийисли. Платон искусствоны4 адамлар2а т1сир ети7ин мойынла2аны менен тийкарынан оны4 унамсыз характерине ды33ат б5лди. Соны4 ушын 81м Платон 5зини4 идеаллы3 м1млекетинен поэзияны 3у7ы7ды усынады. Тек музыканы, онда да 3а8арманлы33а ба2ышлан2анларын 3алдыры7ды ма3уллайды.
Аристотель
Оны4 эстетикалы3 к5з-3араслары к5бирек материалистлик тенденциялар2а ийе. Оны4 ойынша сулы7лы3ты4 тийкары – объектив д6ньяны4 затларыны4 5злери, затларды4 31сийетлери, т1ртиби, симметрия, тутаслы3.
Аристотель де мимесис ту7ралы т1лиймат ра7ажланы7ын тапты. К5ркем-5нер – 8а3ый3атлы33а еликле7. Ол к5ркем-5нерди 3абылла7дан алын2ан 3у7анышты 3убылысларды танып били7 менен байланыстырды.
Трагедияны4 материалында Аристотель «катарске» ту7ралы т1лийматты – жанны4, ру7хты4 3ор3ыныш, 3ай2ыны б5лиси7 ар3алы тазаланы7ын к5терип шы3ты.
Ол к5ркем-5нерди т6р, род, жанрлар2а классификацияла72а урынды.
Аристотель эстетикасы 3аншелли 18мийетли бол2аны менен тийкарынан сези7лик 81м нормативлик белгилерге ийе болды.
Лукреций Кар 1ййемги Римде эстетиканы4 материалистлик линиясын ра7ажландыр2ан ойшыл. Оны4 «Затларды4 т1бияты ту7ралы» поэмасында к5ркем-5нерди4 т1бийий талаптан пайда бол2анлы2ы 81м оны4 а2арты7шылы3 роли 8а33ында идея бар.
%ндиристи4 1ййемги усылы 3ула2аннан кейин Европада экономиканы4, техниканы4, са7даны4, м1дениятты4 т5менлеп кети7и бай3алады. Ж1мийетти4 сиясий д6зилиси феодаллы3 81м ширке7лик 3урамалы системасы менен характерленеди.
Бул д17ир тийкарынан ширке7ди4 6стемлик ети7 д17ири. Феодаллы3 орта 1сирди4 тийкар2ы теоретиклери Августин Блаженский (etr-re0) 81м Фома Аквинский (lwwt-lwyr) болады.
Олар` абсолют, о2ада сезимтал 81м м14ги г5ззаллы3 – 3удай.
Аскетизм ма3талады, т1н 81рекетлери г6на деп есапланады. Адам 81м оны4 ру7хы жердеги 81мме н1рседен ажыралып, 3удай2а бары7ы керек. Жер бетиндеги тиришиликтен 7аз кешкен адам – идеал. Ол ар2ы д6ньяда2ы 3айыр3омлы33а исенеди.
Феодализм д17ириндеги р1смий искусство дин 81м ширке7ди4 к6шли т1сиринде турады 81м диний боя7 менен б6ркеледи. Бул искусствоны4 бир3анша ке4 тарал2ан жанрлары диний айты7, к1раматлы орынлар, храмлар болады. Батыс Европа еллериндеги 1дебият халы33а жат 81м т6синиксиз латын тилинде ра7ажланады. Билим алы7ды4 бирден-бир орайы монастырь болады.
а) Ширке7 музыканы 3ата4 3у7далайды, 3осы3, ая3-ойынлар «жинни4 ойыны» есапланады.
б) Искусствоны4 жетекши т6ри – архитектура. Готикалы3 стильди4 уллы-уллы 3ала соборлары. Олар о3 бийнесинде аспан2а талас3ан болды.
№удай2а п1р7аз етип тур2андай болады. Готикалы3 стиль Францияда Шатре, Патрион, Рейме 3алаларында к5ринис табады.
Араб еллериндеги орта 1сирлик к5ркем-5нер.
Бизи4 эрамызды4 VII 1сиринде пайда бол2ан араб халифаты 6лкен феодаллы3 м1млекет болды. Халифатты4 3урамына кирген халы3лар` араблар, берберлер, иранлылар, азербайжанлар, т1жиклер 8.б.
Ислам дини тар3алды.
Жа3ын шы2ыс еллери – Иран, Т6ркия, А72ан барлы3 мусылман еллери сыя3лы мешит, медресе, к1р7ансарайлар салынды. Му8аммед пай2амбарды4 6йи, оны4 817лиси, пальма а2ашларынан исленген с6тинлерге орнатыл2ан шертеги бу2ан 6лги болды, намаз о3ылату2ын заллар – ушы-3ыйыры жо3 с6ренлер 3алы4 5скен то2айларды еслетеди. Е4 т5риндеги дий7алларда сулы7 на2ыслар елес-елес к5ринету2ын ке4лик 81м мирабы менен тахтаны4 с1нли 6скенелени7и 1лемди о2ада ке4 81м ушы-3ыйыры жо3 етип к5рсетеди.
Жа3ын 81м Орта Шы2ыс еллеринде шилтер, кесте сыя3лы о2ада 3ыйын 5рме на2ыслар (арабеска) ке4 тарал2ан. Композицияларыны4 81р3ыйлылы2ы, сызы3ларыны4 шебер 6йлеси7и, мотивлерини4 байлы2ы на2ысты4 бул т6рин а3ылы т6рде к5зди4 жа7ын алады деп айтса болады.
Китап безе7. Илимий трактатлар - медицина, география, тарийх бойынша шы2армалар, 1сиресе орта 1сирлик Шы2ысты4 уллы шайырлары - Фердаусий, Низамий, На7айы 8.б. шы2армалары к5ркем с67ретлер менен безелген.
Безе7 5нери` Шы2ысты4 классикалы3 1дебияты 3а8арманларыны4 сезимлерин шебер жырлайту2ын поэтикалы3 тили астарлы.
Абул3асым Фердаусий (oer-l0w0)
Парсы шайыры.
Гейбир ма2лы7матлар2а 3ара2анда Ферда7сий 5зини4 Иран патшалары 8а33ында2ы «Шахнама» («Патшалар китабы») атлы уллы поэмасын 81кимлерден 6лкен сыйлы3 алы7 81м ол сыйлы3ты 5з жерлеслерини4 дий3аншылы2ын су72а бастырып кете берету2ын д1рьялар2а б5гет салдыры7 ушын ойлап жаз2ан екен. Бира3, 8а3ый3атында Фердаусий 5зини4 поэмасын тек жерлеслерине хызмет к5рсети7 емес, ал п6ткил Иран хал3ына хызмет к5рсети7 ушын жаз2ан.
Эпопеяны4 к5ркемлик 3унлылы2ы жа3сылы3 пенен жаманлы3ты4 г6ресини4 жанлы, 3ызы3лы с17лелени7инде, т1биятты4, саяхатларды4, м1ртликлерди4, адамзат талпыны7ларыны4 шырайлы с67ретлени7инде.
!лийшер На7айы (lrrl-lt0l)
На7айы – мелодиялы (сазлы) – ла3ап (Низам 1д-дин !лийшер). Егер иран лириклери – Саадий, Хафиз, Омар *айямлар – парсы тилинде жазса, На7айы т6ркий тилде жаз2ан. М1селен, «Хамса» шы2армасы На7айыны4 6шинши поэмасы –Фархадты4 Шийринге му8аббаты. Му8аббатты4 к6ши жартасларды 3опартып, канал 3аздырады, бира3 зулым шах Хысра7дан 3атты алданады.
«Шарди7ан» 3осы3лар жыйна2ы менен поэмаларында м1млекетлик ислер, халы3ты4 т6ри. *6кимдарларды4 8у3ы3ынан пайдаланады, султан 817лисини4 5сек-5тириклери 8.т.б. с17леленеди.
На7айыны4 барлы3 д5ретпелеринде оны4 жекке басыны4 адамгершилиги белгили д1режеде с17леленген.
Орта 1сирлик Орта Азияны4 жо3ары эстетикалы3 м1дениятын д1лиллейту2ын фактлер о2ада к5п.
а) Самар3анд (Афрасиаб 3алашасы) пенен Пенджикент 3аласында2ы 3азба жумыслар.
VII 1сирди4 басы –VIII 1сирди4 а3ырында Орта Азия Араб халифаты 3урамына кирместен бурын-а3 белгили.
б) Пенджикент князьлиги экономикалы3 81м м1дений жа3тан Орайлы3 Азия областларыны4 ишиндеги е4 алдын2ы 3атарлы областы Согда ямаса Согдиана областыны4 территориясына орналас3ан.
Пенджикенттен скульптура шы2армалары табыл2ан. Онда 3ызды4 3ыры3 а2аштан исленген м6сини ж6д1 н1зик исленген. Храмлар, бай 3алаларды4 3она3 жайларыны4 дий7алларында2ы на2ыслар – Сюжетлери` диний сахналардан баслап а3с6йеклерди4 талас-тартыслы2ына шекемги турмыслы3 белгилери` 8аяллары 81м бай дастурханлары.
Декоратив-монументал шы2армаларда орнаментлик 6стемлик етеди. Себеби, араблар алып келген ислам дини адамлар менен ж1ни7арларды4 с67ретин салы7ды 3ада2ан етеди.
а) Араблар Орайлы3 Азия халы3ларыны4 ислам2а дейинги м1дениятын бара-бара жо3 етти (uee-ж. бас3ыншылы3 Хорезмдеги илимий 1дебиятты жо3 етти).
б) Ислам дини тутаслай ал2анда Орта Азия халы3ларыны4 м1дениятыны4 ра7ажланы7ына 6лкен т1сир тийгизди.
Араб – мусылман м1денияты Антик д6ньялы3 Шы2ыста2ы цивилизацияны4 бай м1дений д1ст6рлерин 3абыл етип, оларды буннан былай ра7ажландырды 81м Европаны4 Ояны7 д17ири м1дениятына тийкар болып хызмет етти. Европалылар Антик д6ньяда2ы 81м Шы2ыс еллериндеги ра7ажлан2ан философия, метаматика, астрономия, медицина 81м бас3а илимлер байытыл2ан менен арабий-мусылман м1денияты ар3алы танылды.
У.У.Монтганери` «арабларсыз европалы3 илим менен философия тез п1т пенен ра7ажлана алмас еди».
IX-XI 1сирлер. Орайлы3 Азияда2ы социаллы3-экономикалы3 жа2дайлар, феодаллы3 д6зимни4 тез п1т пенен ра7ажланы7ы, 5нерментшилик 5ндириси менен са7даны4 ра7ажланы7ы илим 81м к5ркем-5нерди4 ра7ажланы7ына м6мкиншилик жаратты.
Му8аммед ибн Муса Хорезмий «Хисаб ул-жабр ва-л-Мукабала»ны4 авторы. Бул трактат бирнеше 1сирлер да7амында Шы2ыс 81м Батыста алгебра тара7ында тийкар2ы 3олланба болып келди. Атап айт3анда, Фибоначчи Паччиали, Тартилья 8.б. Оны4 «Жа4а астрономлы3 таблицалары» астрономия илимини4 ра7ажланы7ында 6лкен роль ат3арды. Хорезмийди4 «Китаб сурат ул-арз» мийнети Птоломей географиясыны4 т6п-тийкарынан 3айта исле7и болды 81м Шы2ыс еллери халы3ларыны4 ж1не еллерини4 к5плеген ба8алы ма2лы7матларын берди, 5з 7а3тында араб 81м бас3а да Шы2ыс илимпазларынан кейинги географиялы3 изертле7лерине, сондай-а3 орайы 1сирлик Батыс Европа илимине 6лкен т1сирин тийгизди.
Фарабий (Сырд1рьяда2ы Фараб 3аласынан, ot0-жылы 3айтыс бол2ан). Оны4 философиялы3 81м илимий хызметлери 5зини4 тири 7а3тында-а3 Шы2ыс еллеринде ке4нен мойынлан2ан. Ол 5з 5мирини4 к5пшилик 7а3тын сол 7а3ытта2ы е4 ири м1дений орайларды4 бири Алеппо 3аласында 5ткерген. Фарабий Аристотельди4 классикалы3 мийнетлерин 81р т1реплеме т6синдирип 81м тийкарынан 3айта ислеп, Шы2ыста2ы философиялы3 аристотельлик ба2ытыны4 ра7ажланы7 ба2дарын аны3лап берди. Ол «екинши Аристотель», «екинши устаз» аталды.
Фарабий Шы2ыста биринши болып Аристотель мектебини4 е4 ири ш1киртлери арасында материяны4 м14гилиги 81м д5ретилмейту2ынлы2ы 8а33ында айтады. Фарабиди4 философиялы3 трактаты ж6злеген жыллар да7амында орта 1сирлик Шы2ысты4 барлы3 жо3ары о3ы7 орынларында саба3лы3 хызметин ат3арды. Фарабий орта 1сирде математика илимлерини4 разрядына кирген музыка теориясыны4 тийкарын салы7шыларды4 бири` «музыканы4 уллы китабы» бар.
!би7 Райхан 1л-Беруний (oue-l0ri).
Астрономия, математика, география, тарийх, лингвистика 81м бас3а да илимлерге тийисли l00 ден аслам жумыслары бар. Белгили мийнетлери` а) Индия-*индстанды 81р т1реплеме 6йрени7ге ба2дарлан2ан.
б) «Асар-ул-вакил» («1ййемги естеликлер») деп атал2ан. Бул мийнетинде Орайлы3 Азия халы3ларыны4 тарийхы бойынша ж6д1 ба8алы материаллар бар` халы3ларды4 6рп-1дети, илими, м1денияты 8.б. ма2лы7матлар береди. Берунийди4 астрономия бойынша жаз2ан мийнети астрономиялы3 энциклопедия хызметин ат3арды. Бул мийнетинде` Беруний те4из 31ддинен ytw аршын б1лентликтеги *индстанда2ы та7 басына шы2ады 81м сол жерден к5з нуры менен к5к жийек арасында пайда бол2ан м6йешти 5лшейди. Табыл2ан м6йеш 81м та7ды4 б1лентлиги ар3алы Беруний жерди4 радиусын 81м оны4 ше4берин есаплап шы2арады. Оны4 ал2ан н1тийжелери 81зирги н1тийжелерге ж6д1 жа3ын келету2ынын атап к5рсети7имиз керек.
!би7 !лий ибн Сина (oi0-l0eu)
Берунийди4 заманласы
Феноменаллы3 есте са3ла7 31билети жо3ары бол2ан адам.
Медицина, химия, математика, физика, астрономия, философия, этика, риторика, музыка 8.т.б. областлар бойынша жазыл2ан шы2армаларыны4 улы7ма саны w00 ге жа3ын.
Оны4 «Китаб-ул Канун фи-т-тибб» («Врачлы3 илим Каноны») шы2армасы бар. Бул мийнет медициналы3 илимлерини4 жыйна2ы, о2ада ке4 энциклопедия. Бул о2ада 6лкен мийнет, атап айт3анда адамны4 анатомиясы 81м физиологиясы, диетика, о2ада 81р 3ыйлы кеселликлерди4 алдын алы7 81м емле7 8а33ында2ы ма2лы7матларын 5з ишине алады. Ибн Сина денени дурыс к6ти7ге, ашы3 8а7ада2ы 81р 3ыйлы ойыншылар2а, режимге, а73ат3а о2ада 6лкен 18мийет береди.
«Врачлы3 илим каноны» XII 1сирде-а3 Батыс Европа2а м1лим бол2ан, ол жерде латын тилине а7дарылады. Бул мийнетлерини4 латынша а7дармасы биринши м1ртебе Италияда lru0-жылы басылып шы2ады, оннан кейин e0 м1ртебеден Европаны4 81р3ыйлы 3алаларында 3айтадан басылып шы2ады.
Ибн Синаны4 философия бойынша мийнетлерини4 арасында 6лкен мийнети «Китаб-уш-Шифа» («Шыпа табы7 китабы») 5з заманында2ы философ т1бийий-илимий билимлерди4 энциклопедиясы. Бул мийнетинде музыканы4 адамны4 3ай2ы-81сиретине тере4 байланысы 8а33ында, музыканы4 ты4ла7шыларда 3апалы3 ямаса 3у7аныш, г6дер 6зи7 ямаса 6митлени7 кейпиятын пайда ети7 у3ыплылы2ы 8а33ында, музыкадан денса7лы3 м1нисинде пайдаланы7 8а33ында 3ызы3лы пикирлери бар. !сирди4 орталарында Орайлы3 Азияда 3урылыс жумысы о2ада жо3ары г6ллени7 д1режесине жетти.
XIV 1сирди4 а3ырында Самар3анд Темурды4 о2ада 36диретли феодаллы3 империясыны4 пайтахты болады. Ол Самар3андты е4 1жайып 3ала2а айландыры72а умтылады. Сарайлар, мешитлер, медреселер, мавзолейлер, к1р7ан сарайларды тикледи. Буларда Азербайжан, Иран, Сирия, *индистан, Хорезм 8.б. еллерден келген шеберлер де болды.
Бийбиханым мешити (leoo-lr0r)
Имаратты4 3урылысында гербишти4, ширшаны4, мозаиканы4 ойма на2ыслары 3олланыл2ан.
Темурды4 с6йикли а3лы2ы шахзада Му8аммед Султан 3айтыс бол2ан. Темур са7латлы мавзолей салдырады. Темур 5лгеннен кейин ол 5зини4 81м ту72ан-ту7ыс3анларыны4 саханасына айлан2ан. *1зир ол имарат Амир Темурди4 г5ри (lr0r) атамасы менен белгили.
Мавзолей сегиз м6йешли, оны4 6стинде з17лим г6мбез бар.
Темурды4 а3лы2ы – Улы2бекти4 тусында, 1сиресе lrlu-lrw0 жыллары жо3ары диний мусылман мектеби – медресе салынады. Ш1киртлер сол жерде жатып билим ал2ан.
Улы2бек медресеси 5зини4 г5ззал 3урылысы менен ажыралып турады. Медресе Регистан майданында 3ала орайында жайлас3ан. Ол п6ткил феодаллы3 Шы2ыста2ы 3ала салы7 искусствосыны4 6лгиси бол2ан.
*1зир Улы2бек медресеси Шер-Дор 81м Тилла – 5 медреселери менен бирликте 1жайып архитектуралы3 ансамбльди 3урайды.
Бухара Орта Азия искусствосыны4 орайы болды. Боян-Коли-хан мавзолейи, Мир-араб медресеси 81м намаз о3ы72а ша3ырату2ын минарасы бар.
Коньян мешити (XII) б1лентлиги t0 м, диаметри o м. Жо3ары 3арай жи4ишкерип барату2ын минаретти4 5реси бирде ке4, бирде тар пояслар2а б5линген. *1р поясты4 5з на2ысы бар. Ол сегиз 1сирден берли Бухараны4 баслы архитектуралы3 естелиги болып киятыр, 3аланы4 келбетин белгилейди.
XII-XIII 1сирлерде 3оладан 3уйыл2ан, ылайдан исленген орта 1сирлик буйымларды4 1жайып 6лгилери са3ла7лы тур. Оларды4 бири мумлы модаль бойынша 6лкен шеберлик пенен 3оладан 3уйылып, кейин ойып на2ыслан2ан 3усты4 бийнеси болып табылады. №ара3алпа3станны4 81зирги Т5ртк6л районында жайлас3ан №абат3аланы 3аз2ан 7а3тында o жайды4 б5лмелерини4 биринен еки н1рсе табыл2ан, олар бир шамны4 б5леклери. Т5менги б5леги 3алы7сыз етип на2ыслан2ан, т6би 81м жо3арысы бийик, иши 3у7ыс моры. Тек сыны2ы са3ланып 3ал2ан 3ола зеренди де елеслети7 з1р6р. Жийегиндеги шубарма тыш3ан изи т6риндеги геометриялы3 на2ыс, бирнеше спираллы 81м т5менирек жайлас3ан орнаментли на2ыслар жа3сылап 6йлестирилген декорация. Зерен жергиликли мыскерлерди4 85нерини4 1жайып 6лгиси болып табылады.
Музей ассуарий-с6йек са3ла2ышларды4 6лкен коллекциясына ийе. Олар 1ййемги Хорезмде ке4 тарал2ан зорастризм динини4 режелерине с1йкес келеди.
№ара3алпа3станны4 Хожели районында жайлас3ан Г17ир 3ала (Миздакхан) бастырма 1й7анны4 дий7аллары, ылай2а жазыл2ан жазы7лар 81м орнаментал ойма на2ысларды4 3алды3лары (IX-X 1сирлер).
№ыят 3аласы (Беруний) Х 1сирдеги 1жайып 3урылыс.
№ара3алпа3 д1станлары 81м усы ояны7 д17ирини4 эстетикалы3 ойы пайда болып киятыр2ан тарийхый прогрессив капиталистлик 3атнасларды4 тийкарында ра7ажланды.
Ояны7 д17ирини4 эстетикасын гуманистлик пафос, реалистлик ба2дар 81м оны4 к5ркем практика менен ты2ыз байланысы характерлейди. Ояны7 д17ирини4 к5п 2ана художниклери Леонардо да Винчи, Микаленджело, Дюрер, Шекспир эстетикалы3 ойды4 ра7ажланы7ына 6лкен 6лес 3осты. М1селен, Леонардо да Винчи искусство 81м миами илимдей д6ньяны танып били7и хызмет етеди, бира3 специфика2а ийе дейди.
Классицизм эстетикасы Францияда XVII 1сирде 31липлести. Бунда к5бирек Декартты4 дуалистлик 81м рационалистлик философиясыны4 т1сири бар. Классицизм эстетикасына нормативизм т1н. Классицизм художниклер басшылы33а алы7ы тийис 31делер усынды. Классицизм эстетикасы индивидти4 жеке адамнан тыс3ары2а, м1млекетлик баслама2а ба2ыны7ын тастыйы3лады. Антитарийхыйлы3 81м дворянлы3 шеклени7шиликке ийе болды. Художникти 5мирлик материалды 3ата4 та4ла72а ба2дарлап, жанрларды б5лип 3ара7да 3ата4лы3ты талап 3ылды.
Классицизмни4 эстетикалы3 теориясын классицистлик искусство менен те4лестири7ге болмайды. Ол ке4 81м онда к5ркем-5нер ийесине, патриотлы33а ба2дарла7 к6шли. Сондай-а3, билимлендири7 81м ру7хый турмыс3а, соны4 ишинде эстетика2а 6лкен т1сир етти. Ол Англияда пайда болып, а2арты7шылы3 эстетикасы Францияда 81м Германияда XVIII 1сирди4 екинши ярымында ж6д1 к6шейди. Францияда ол уллы энциклопедист-а2арты7шыларды4 идеялары менен байланыслы. М1селен, Дидро (lule-luir). Дидроны4 классицисттен айырмашылы2ы сонда, г5ззаллы3ты 8а3ый3атлы3ты4 д1режесинде 3арады. Ол г5ззаллы3ты4 материядан ажыралмаслы2ын айтып, оны4 д1регин затларды4 3атнасынан табады. Сондай-а3, г5ззалы3ты г5ззаллы3 ту7ралы к5з-3арастан ажыратады. Ол искусствоны4 билим бери7, 1деп-икрамлы3-т1рбиялы3 ролине ды33ат б5лди.
Германияда билимлендири7ди4 ири 71кили Лессинг (luwo-luil) болды. Искусство Лессинг ушын биринши гезекте еркин адамды т1рбияла7ды4 3уралы. XVIII 1сирди4 а3ырынан баслап Германия философиялы3 81м эстетикалы3 ойды4 орайына айланады. Англия2а 81м luio-luor жылларда2ы революция н1тийжесинде капиталистлик прогресс жолы менен 81рекетке т6скен Франция2а салыстыр2анда Германия экономикалы3 81м сиясий жа3тан артта 3ал2ан, майда б5леклерге б5линген ярым феодаллы3 ел еди. Бира3, бул жерде 81м Францияда2ыдай философиялы3 революция буржуазиялы3 революцияны4 алдында еди.
И.Кант (luwr-li0r). Оны4 эстетикалы3 к5з-3араслары «Пикирле7ди4 м6мкиншиликлерин сын2а алы7» мийнетинде с17леленди. Кантты4 философиялы3 к5з3арасларында идеализмни4 (тийкарынан субъектив идеализмни4) 81м материализмни4 элементлерини4 диалектика 81м метафизиканы4 ушласы7ы, оны4 эстетикалы3 81м 3арама-3арсылы2ын белгиледи. Кант эстетикалы3 проблема2а гносеология менен этика, билим менен т1жирийбе, сези7лик пенен 1деп-икрамлылы3ты4 арасын байланыстыры7шы жолды табы7 ушын 3атнас жасайды. Усы ма3сет пенен ол искусствоны анализлейди. Себеби, искусствода адамны4 г5ззаллы3 ту7ралы пикирини4 8адал л1ззети к5ринеди. Усы2ан 3арамастан эстетикалы3 проблематиканы к5ркем д5рети7шиликке байланыслы субъектти4 ба8ала7 позициясына анализи сыпатында 3арады. Кант г5ззаллы3ты 81м эстетикалы3 тал2амды анализле7де эстетикалы3ты 1деп-икрамлылы3тан ажыратады. Кант эстетикасыны4 кемшиликлери – оны4 абстрактлы2ы, тарийхыйсызлы2ы белгили д1режеде Гегель (luu0-liel) т1репинен сапластырылды. Объектив идеалистлик системасына ылайы3 г5ззаллы3 сферасын тек искусство менен шекледи. Искусство Гегель ушын абсолют ру7хты4 5зин-5зи танып били7ини4 нызамлы бас3ышы, г5ззаллы3-конкрет-сези7лик формада2ы идея (шынлы3) Гегель эстетикасында айры3ша орын мазмун менен форма2а тийисли. Искусствоны4 мазмунын Гегель идея менен шеклесе, формасын оны4 сези7лик к5риниси сыпатында т6синеди. Искусствоны4 конкрет-сези7лик басламадан б5линбе7шилигинде искусствоны4 дин, философия менен салыстыр2анда2ы тийкар2ы 1ззилиги деп 3арайды. Искусствоны4 идеалын Гегель мазмун менен форманы4, идея менен оны4 предметлик-сези7лик к5ринисини4 бириги7инде к5реди. Оларды4 5з-ара 3атнасыны4 81р т6рли д1режесине ылайы3 Гегель барлы3 конкрет 3убылысларды ба8алайды 81м искусствоны4 ра7ажланы7ында 6ш тийкар2ы д17ирди тастыйы3лайды. Биринши д17ир – символикалы3 идея еле 5зини4 адекват келбетин таппа2ан, екинши д17ир классикалы3 – бул 1сиресе грек скульптурасына тийисли. Идея 5зини4 толы3, адекват к5ринисине ийе, 6шинши д17ир – романтикалы3 идея 3айтадан 5зини4 предметлик келбетинен айра т6седи, аны2ыра2ы, оннан 5тип кетеди. Гегель системасына ылайы3 81р бир тарийхый д17ирде искусствоны4 ана7 я мына7 т6ри жетекши рольге ийе болады. Символикалы3 д17ирде – архитектура, классикалы3 д17ирде – скульптура, романтикалы3 д17ирде – музыка 81м поэзия к6шейеди.
Усыншама схематизмге 3арамастан гегельлик эстетика к5п 2ана ба8алы тужырым 81м болжа7лар2а ийе. Гегельди4 эстетикалы3 теориясыны4 к6шли т1репи – оны4 тарийхыйлы3 принципинде, искусствоны4 гносеологиялы3 т1биятын тийкарла7ында, искусствоны адамзат искерлигини4 бас3а да областлары менен ты2ыз байланыста 3ара7ында 81м искусствоны4 хызметиндеги гуманизмин т6сини7де.
XIX 1сирди4 а3ыры ХХ 1сирди4 басында2ы Орайлы3 Азия халы3ларыны4 эстетикалы3 ой-пикирине келету2ын болса3, ол ту7ралы 6стиртинле7 болса да айтып 5ти7имиз керек.
Абай №унанбаев (lirt-lo0r) д6ньяны т6синдири7деги 3арама-3арсылы3ларына аны2ыра3 3ылып айт3анда материалистлик 81м идеалистлик к5з3арасларды4 бир-бирине 5тлеси7ине 3арамастан, искусство ту7ралы тере4 пикирлер айтты. Ол 5зини4 шы2армаларында «%ле4 – с5зди4 патшасы, с5з сарасы», «Мен жазбайман 5ле4ди ермек ушын» деп поэзияны4 ж1мийетлик 5мирдеги ролине 6лкен ба8а береди.
Закиржан Фур3ат (liti-lo00)
Фур3атты4 тарийх3а к5з-3арасы идеалистлик характерге ийе болы7ына 3арамастан прогрессти4 д1регин илимнен изледи. Бул бойынша Фур3атты4 3олында поэзия билимлендири7ди4 3уралы болды.
Фур3атты4 хызмети сонда, ол 1дебиятта2ы прогрессивлик жолды ашып берип, шайырларды4 7азыйпасы 8а3ый3атлы3ты к5ркем с17лелендири7 деп тастыйы3лады. Оны4 эстетикалы3 к5з-3арасларында, м1селен г5ззаллы3 ту7ралы пикиринде г5ззаллы3та реал 5мир менен байланыстырады. !дебият 81м поэзия 5мир менен, т1жирийбе менен ты2ыз байланыста болы7ы тийис.
Берда3 @ар2абай улы (liwu-lo00)
Ол эстетикалы3 идеалды демократиялы3 ба2дарда т6синип, тийкар2ы эстетикалы3 категорияларды4 мазмунын ашы72а умтылды.
Берда3 3ара3алпа3 хал3ыны4 эстетикалы3 ойын е4 алды менен поэзия2а халы3лы3 д1ст6рди байыты7ы менен белгили. Берда3ты4 пикиринше, 8а3ый3ый сулы7лы3 бизди 3орша2ан 8а3ый3ый 5мир. Сулы7лы3 субъектти4 объектив д6нья2а реал 3атнасы н1тийжесинде 3абылланады. Шайырда «бул д6нья бейиштен жа3сы к5ринеди» деген пикир бар.
Оны4 эстетикалы3 тал2амыны4 жо3ары бол2анлы2ын ол д5реткен сазлар «Иккимиз», «Г6лзар», «Мухаллес», «№аражан» 8.т.б. д1лиллейди. Эстетикалы3 идеал оны4 «Халы3 ушын» 3осы2ынан к5ринис табады. К5тери4килик шайырды4 3а8арманлы3 идеялары ар3алы к5ринди. М1селен, «Амангелди» поэмасы. Трагедиялы3 «Салы3», «Бол2ан емес», «Жаз келер ме?», ал комедиялы3 «Я4лыды», «Салы3», «А3ма3 патша» романы 8.т. б. шы2армалары ар3алы конкретлеседи.