%збекстан республикасы халы№

Т1кирарла7 ушын сора7лар
1. Му8аббатты4 этиканы4 категориясы сыпатында 18мийети неден ибарат?
2. Мийрибанлы3 81м жа7ызлы3 категорияларыны4 социаллы3 белгилери нелерден ибарат?
3. Жа3сылы3 81м жаманлы3ты4, мийрибанлы3 81м жа7ызлы3тан пар3ы нелерде к5ринеди?
4. !далатты4 ж1мийет 81м инсан мораллы3 турмысында орны 3андай 5лшемлер менен белгиленеди?
5. Не ушын 86ждан этиканы4 е4 18мийетли категорияларынан есапланады?
6. Намыс категориясыны4 мораллы3 турмыста2ы 18мийети не менен белгиленеди?
!дебиятлар
1. И.А.Каримов ?збекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва и3тисодий исти3болнинг асосий тамойиллари. Т., «?збекистон», 1995
2. И.А.Каримов *алоллик ва фидойилик фаолиятимизнинг асосий мезони б7лсин. Т., «?збекистон», 1994
3. Аристотель. Никомахова этика; Большая этика. //(Аристотель. Сочинения в 4-томах, т-4., М., «Мысль» 1993)
4. Г.Гегель Философия права. М., «Мысль», 1989
5. Словарь по этике. М., Политиздат, 1989
6. Фромм Эрих. Душа человека. М., «Республика», 1992
7. Ахло3шунослик (маърузалар матни). Тошкент, 2000


Эстетика илим сыпатында
Жобасы`
l. Эстетиканы4 предмети
w. Эстетика 81зирги илимий билимлер системасында
e. Эстетикалы3 теорияны4 ж1мийетлик 5мирдеги роли

*1ммеге белгили, 31леген бир илимни4 тийкарын т6синдири7 оны предметлик аны3ла7дан басланады. Ана7 я мына7 илимни4 предметин аны3ла7, бул 8а3ый3атлы3ты4 сол илим танып били7ге ба2дарлан2ан т1репин ашы7. Бул деген с5з, биринши гезекте ол илим шу2ылланату2ын нызам 81м нызамлы3ларды 6йрени7.

Буларды4 эстетика2а байланыслы з1р6рлиги ж6д1 к6шейеди. Неге дегенде, эстетика 31нийгелерини4 ишинде эстетиканы4 предметине байланыслы тура3лас3ан пикир жо3. «Эстетика» терминин биринши рет илимий айланыс3а т6сирген алым немец философы А.Баумгартен (lulr-luyw) «Эстетика» атамасында2ы китабыны4 тийкарына гректи4 «естезис» (aisthesis) с5зин жат3ызады. Бул с5з сези7, сезгирлик, 3абылла7 дегенди а4латады. Леибпицти4 изи менен Баумгартен ру7хый турмысты4 п6ткил областын 6ш сфера2а б5лди` а3ыл-ой, ерк, сезим.
А3ыл-ой, ойла7 сферасын 3ашшаннан логика изертлейди, ал ерк сферасын этика изертлейди. Этика «этос» с5зинен алын2ан (этика грекше, латыншасында ethos–6рп-1дет, характер).
Демек, сези7лик били7ди 6йрени7 ушын айры3ша илим – эстетика керек. Солай етип, Баумгартен пикиринше эстетика гносеологияны4 бир б5леги сыпатында т6синдирилди. Эстетиканы4 ма3сетин ол к5ркемликти (г5ззаллы3) сези7 ар3алы 3абыл ети7 деп т6синдирди.
Баумгартен эстетиканы4 философиялы3 планда 5з бетинше илим сыпатында 31липлеси7ине 6лес 3осты.
Эстетиканы4 предметин аны3ла7да еки ба2ыт бар`
l) Эстетика – г5ззаллы3 ту7ралы илим ямаса г5ззаллы3 философиясы.
Г5ззаллы3 – бул эстетикалы3 ба8алы3ларды4 илимдеги изертле7ини4 биринши объекти екенлиги аны3. Деген менен, г5ззаллы3 п6ткил эстетикалы3 ба8алы3ларды толы3 3амтый алмайды. Себеби, эстетикалы3 ба8алы3лар2а гармониялы3, б1лентлик, трагедиялы3, комедиялы3 8.т.б. киреди. Екиншиден, эстетиканы тек г5ззаллы3 теориясы деп 2ана 3ара7, оны4 искусствоны4 улы7ма теориясы екенлигине кери т1сирин тийгизеди, себеби бул искусствоны тек г5ззаллы3ты4 к5риниси менен шекле7 болып 3алады.
w) Эстетиканы4 предмети – искусство, оны4 улы7ма нызамлары деген к5з-3арасты4 арты3машлы2ы сонда, ол эстетикалы3 ойды биринши гезекте искусствоны4 е4 улы7ма нызамларын танып били7ге ба2дарлайды. Деген менен, бул к5з-3арас та бираз шекленген. Материаллы3 81м ру7хый искерлигимизде эстетикалы3 фактор ж6д1 си4искен 81зирги д17иримизде дизаин сыя3лы, 5зинде «шеберликти» 81м «шеберсизликти», к5ркем 81м к5ркем емес т1жирийбеге с6йенген искерликти тутастырады.
Усындай себеплерге байланыслы эстетиканы4 предметин 8а3ый3атлы3ты эстетикалы3 ме4гери7 деген тужырым пикирге келсе керек. Солай етип, эстетиканы адамны4 8а3ый3атлы3ты эстетикалы3 ме4гери7ини4 м1ниси 81м нызамлы3лары 8а33ында илим деп аны3ласа дурыс болады. Бириншиден, эстетика 5зини4 изертле7 7азыйпасын г5ззаллы3 пенен шеклемейди, екиншиден ол искусствоны4 т1биятын 81м м1нисин били7 менен шекленбейди, 6шиншиден, эстетиканы4 философиялы3 планда2ы илим екенлиги ажыралып шы2ады. Себеби, эстетика философияны4 изи менен адамзатты4 8а3ый3ат3а 3атнасыны4 белгили формасын изертлейди.
Та2ы бир арты3машлы2ы сонда, бундай к5з-3арас эстетикалы3 ойды п6ткил эстетикалы3 ба8алы3ларды4 байлы2ын били7ге, эстетикалы3 факторды4 адамзатты4 31леген областында танып билини7ине ба2дарлайды. Сондай-а3, п6ткил ды33атты биринши гезекте искусствоны танып били7ге ба2дарла72а ж1млейди. Оны4 6стине, искусствоны4, к5ркем д5рети7шиликти4 т1биятын 81м м1нисин танып били7 5з сферасыны4 нызамларын танып били7ден бас3а методологиялы3 функцияныат3арады. Ол эстетикалы3ты4 п6ткил областын танып били7ге гилт болады. Б6гинлигинде эстетикалы3 теория ж6д1 ке4ейип кеткен 5з ишине к5п 2ана ба2дарларды алады`
l) искусствоны4 улы7ма теориясы
w) эстетикалы3 илимни4 методологиясы областында2ы изертле7лер
e) материаллы3-5ндирислик искерликти4 эстетикасы
r) инженер-конструкторлы3 искерлик пенен илимий д5рети7шиликти4 эстетикасы
t) т1бият эстетикасы
y) адам 3арым-3атнасыны4 эстетикасы
u) турмыс 81м минез-3улы3 эстетикасы
i) спорт эстетикасы
Шамасы, бул ба2дарларды4 келешекте 5зине т1н п1нлер болып 31липлеси7ине да7 жо3. Деген менен, эстетика 81м эстетикалы3 искерликти4 конкрет т6рлерин изертлейту2ын т1ртип-3а2ыйдалар2а байланыслы 5зини4 методологиялы3 ролин к6шейтеди.
w. Эстетика 1зелден д6нья2а к5з-3араслы3 илим бол2анлы3тан оны4 философиялы3 дисциплина екенлиги аны3. Эстетика философияда 5зине тийисли барлы3 тийкар2ы проблемаларды шеши7 бойынша тийкар2ы методологиялы3 принциплерди табады. Мысалы, 8а3ый3атлы3ты эстетикалы3 81м к5ркем ме4гери7де объективлик атлы диалектикалы3 усылды4 талапларын бийкарла7 3ыйын. Бул талаплар, 1сиресе 8а3ый3атлы3ты эстетикалы3 81м к5ркем ме4гери7де илимий билим ж6д1 з1р6рли.
Сондай-а3, философияда2ы ж1мийетлик болмыс 81м ж1мийетлик сана маш3аласыны4 илимий 81м эстетикалы3 сананы4, 81м искусствоны4, оларды4 ж1мийетлик 5мирдеги орны 81м социаллы3 функцияларын аны3ла7да 18мийети 6лкен. А3ыры, эстетикалы3 сананы4 т1биятын 81м спецификасын т6сини7де ж1мийетлик сананы4 еркинлиги, ж1мийетлик сананы4 5з-ара 3урамалы байланысы, базис 81м надстройка ту7ралы илимий-философиялы3 тужырымлар 6лкен рольге ийе.
Эстетика2а философия 2ана емес, эстетика 81м философия2а т1сир етеди. М1селен, гносеологияны4 м1селелерини4 келешектеги изертлени7и к5ркем били7ди4 процесслерин улы7маластырмай, м1ни, т6синик бери7 м6мкин емес. Ба8алы3ларды4 илимий теориясы эстетикалы3 3атнас 81м эстетикалы3 категориялар менен байланыслы.
Соны да айты7 керек, ж1мийетлик сананы4 салыстырмалы еркинлиги м1селеси к5п жа2дайда искусствоны 6йрени7 тийкарында 31липлескен.
Эстетика социология менен сыбайласады.
Социология социаллы3 билимни4 ке4 тара7ы сыпатында тийкарынан 6ш д1режени 3амтыйды` улы7ма социологиялы3 д1реже, жеке социаллы3, социологиялы3 теориялар, конкрет-социологиялы3 изертле7лер. Биринши д1режеге байланыслы айтылды. Орта д1режедеги изертле7лер менен, м1селен эстетиканы4 к5ркем-5нер социологиясы менен байланысын алайы3.
Искусствоны изертле7 7азыйпаларыны4 бири – искусствоны4 81м ж1мийетти4 к5п т6рли байланысларын, оны4 социаллы3 белгилерин, функцияларын ашы7. Мине, усы жерде искусство социологиясыны4 социологиялы3 билим сыпатында 7азыйпасы к5ринис табады.
Айырмашылы3 сонда, эстетика тек искусствоны4 социологиялы3 аспектлерин 6йренип 3оймастан, 8а3ый3атлы3ты эстетикалы3 ме4гери7ди4 барлы3 формаларын изертлейди.
Сондай-а3, искусствоны эстетикалы3 изертле7 искусствоны4 спецификасын изертле7ге, ал искусствоны социологиялы3 изертле7ди4 7азыйпасы улы7ма социологиялы3 нызамларды4 искусство сферасында к5рини7ини4 механизмин ашы72а ба2дарлан2ан.
Искусство социологиясыны4 т6синик, категориялы3 аппараты 5згешекликке ийе. М1селен, «ж1мийетти4 к5ркемлик турмысы» т6синиги к5бирек социологиялы3 т1ртипке ийе.
Конкрет-социологиялы3 изертле7лерге келсек, оларды4 к5пшилиги аны3 эстетикалы3 ба2дар2а ийе. Бул 1сиресе эстетикалы3 81м к5ркемлик т17ир к5ри7 бойынша информациялар жыйнап 3айта исле7 менен байланыслы. М1селен, искусствоны4 бос 7а3ытты4 д6зилисиндеги орны, адамны4 эстетикалы3 м1денияты менен мийнет искерлиги арасында2ы байланысы 8.т.б.
Эстетика менен психологияны4 5з-ара байланысы м1селесине келсек, 8а3ый3атлы33а эстетикалы3 3атнасты4 барлы3 элементлери, мейли эстетикалы3 сезимлер, мейли эстетикалы3 тал2амлар, к5ркем д5рети7шилик процеси я к5ркем 3абылла7 – 81ммеси де 5злеринде психологиялы3 моментке ийе.
*1зирги психология ж6д1 ке4` физиология менен ушласату2ын эксперименталлы3 психологиядан баслап теориялы3 психология2а дейин 3амтыйды. Тиккелей философиялы3 проблематика менен 5тлеседи. Ири психологларды4 эстетикалы3 3атнас, к5ркем д5рети7шилик процесслери 8.т.б. маш3алалар2а тийисли эстетикалы3 илимни4 к5п 2ана тара7лары психологиялы3 илимни4 ма2лы7мат 81м жу7ма3ларын пайдаланы7дан турады.
С5йтсе де к5ркем-5нерди изертле7ди4 психологиялы3 аспектлери эстетиканы4 орнын баса алмайды. *1зирги д17ирде эстетика кибернетика, семиотика, математика илимлерини4 метод 81м 3ураллары енгизили7де. Бул нызамлы 3убылыс, 1лбетте, абсолютленбе7и тийис. Эстетиканы4 эстетикалы3 искерликти4 81р т6рли форма 81м т6рлерин изертлейту2ын п1нлерге байланыслы методологиялы3 81м интеграциялы3 ролин бийкарла7 м6мкин емес.
Эстетика жеке к5ркем-5нер п1нлери, 1дебияттаны7 менен, музыка таны7, театр таны7 8.б. менен ты2ыз байланыслы. Бул биринши гезекте к5ркем-5нерди4 улы7ма теориясына тийисли.
Егер к5ркем-5нерди4 жеке теориялары к5ркем-5нерди4 ана7 я мына7 конкрет т6рини4 3айталанбас 5згешеликлерин ашса (м1селен, 1дебият, музыка, с67ретле7 5нери), к5ркем-5нерди4 улы7ма теориясы эстетиканы4 б5леги сыпатында оны4 81мме т6рлерине т1н нызамлы3ларды4 улы7ма белгилери менен шу2ылланады. Искусствоны4 улы7ма белгилери таза т6ринде 5мир с6рмегенликтен оны4 жеке т6рлерини4 5згешеликлери ар3алы к5ринис табады.
Бул жеке п1нлер эстетикада теориялы3 81м методологиялы3 тийкарлар2а 81м принциплерге ийе болады. Оларсыз искусствотаны7 илим болмай 3алады.
№улласы, жеке 5нертаны7лы3 п1нлери ушын эстетика искусствоны4 улы7ма теориясы 2ана болмастан, оны4 8а3ый3атлы3ты эстетикалы3 ме4гери7ди4 улы7ма нызамлы3ларын изертлейту2ын тара7лары 81м 6лкен 18мийетке ийе. Олар биринши гезекте г5ззаллы3ты4 т1биятына 81м эстетикалы3 идеал2а тийисли.
e. Эстетиканы4 практикалы3 18мийети м1селеси 3андай, ол 8а3ый3атлы33а 3андай реал т1сирге ийе, социаллы3 3уры7, д5рети7де оны4 3атнасы 3андай деген сора7лар2а жу7ап бери7 ж6д1 з1р6рли. Бул е4 алды менен эстетикалы3 теорияны4 искусство2а т1сиринде, к5ркем д5рети7шиликти4 реал практикасына, п6ткил к5ркем м1деният3а т1сиринде к5ринис табады.
М1лим бол2андай, бурынлары к5п 2ана эстетикалы3 теориялар2а эстетиканы4 нормативлик 81м т6синдири7шилик функцияларын 3арама-3арсы 3ойы7 т1н болды. М1селен, классицизм ушын эстетиканы4 7азыйпасы а3ыл2а салын2ан норма, принциплерге художникти4 ба2ыны7ы тийис болса, позитив ба2ыт эстетикасы к5ркемлик процессти т6синдири7 81м сыпатла7 менен шеклени7и тийис.
Эстетиканы4 практикалы3 ба2дары 1дебий-к5ркем критика2а оны4 3атнасы ар3алы 1мелге асырылады. Дурыс 1дебий-к5ркем сын з1р6рли, бира3 эстетикалы3 илим менен искусство т1жирийбеси арасында ол жал2ыз 2ана байланыс 3уралы емес.
Эстетикалы3 теория художникти4 илимий д6нья2а к5з-3арасыны4 18мийетли факторы.
Эстетика искусствоны тутыны7шы – тамашаг5й, о3ы7шы, ты4ла7шы ушын 81м 18мийетли.
Сондай-а3, эстетикалы3 теория тек художник ушын 2ана емес, искусствоны бас3ары7ды 1мелге асыры7шылар ушын з1р6рли.
Эстетиканы4 практикалы3 роли эстетикалы3 т1рбия процеси ар3алы да 1мелге асырылады.
Эстетикалы3 теория адамны4 эстетикалы3 м1дениятын 31липлестирип, ж1мийетлик 5ндиристи4 18мийетли факторына айланады 81м бас3а илимлер менен бирге ж1мийетти4 5ндири7ши к6шлерине айланады.