%збекстан республикасы халы№

!дебиятлар`
1. И.А. Каримов ?збекистон буюк келажак сари. Т.qooi.
2. Ю.Б. Борев Эстетика. М., qoio
3. Г.Джанабаева Эстетика м1селелери Н., qooe
4. Э.Умаров, А.С. Пал Эстетика. Т., qooi.


Исскуствоны4 ж1мийет турмысында2ы орны 81м роли
Жобасы`
l. Искусство ж1мийетлик сананы4 формасы сыпатында
w. Искусствоны4 т1бияты
e. Искусство 8а3ый3атлы3ты били7ди4 3уралы сыпатында

l. Бириншиден, ж1мийетлик сананы4 барлы3 формаларын ж1мийетлик болмыс белгилейди.

Екиншиден, ж1мийетлик болмысты4 аны3 белгиле7шилик ролин к5рсете отырып, сиясий идеяларды4, искусствоны4 шекли еркинлигин бийкарла72а болмайды. Себеби, ру7хый искерликке, соны4 ишинде искусство2а байланыслы жо3арыда2ылар арнайы т6рде ж1мийетти4 ра7ажланы7 линиясын 3алай болса солай 3айталамайды.
^шиншиден, ж1мийетлик сананы4 5мирге кери актив т1сийр етету2ынын, сананы4 тек 5мирди с17лелендирип 2ана 3оймай, ал 5згертету2ынлы2ын н1зерде тутамыз.
w. Искусствоны4 5зиншелиги, т1бият оны4 предмети, мазмуны 81м формасы, оны4 социаллы3 м1ниси ар3алы ашылады.
*а3ый3атлы3ты4 тиккелей к5ркем шы2армаларда с17лелени7и ж6д1 ке4` т1бият, адамлар, оларды4 бастан кешири7лери, ойлары, 3атнаслары, оларды4 жаса7 5мирини4 шараятлары 81м т.б.
Бира3 искусство бизди 3оршап тур2ан д6ньяны4 е4 баслысын адамда, оны4 ж1мийетлик, жеке 5мирине 3атнасларын, типлик характерин, сезимин, 81рекетлерин предмет етип алады.
Искусствоны4 81р бир жеке т6ри, 81р бир жеке к5ркем шы2арма ж1мийетти4 белгили т1реплерини4 картинасын береди. Искусство 5мирди 5з толы2ында к5рсетеди. Искусство илим менен бир3атарда ж1мийетлик сананы4 бас3а формалары сыя3лы 8а3ый3атлы3ты били7ди4 3уралы.
Искусство 8а3ый3атлы3ты4 к5п т6рлилигини4 бирлигинде 5мир с6рип, т6рлерини4 б1рине т1н н1рсе 5мирди к5ркем-образлы формада с17лелендири7 болып табылады.
Егер к5ркем образ бенен илимий т6синикти салыстырса3, онда оларда улы7малы3ты4 барлы2ын 81м айырмашылы3ларын билемиз.
С17лелендири7 теориясына с6йенсек, образ ушын да, илимий т6синик ушын да улы7малы3` объектив 8а3ый3атлы3ты4 с17лелени7и.
Образ да, т6синик те 8а3ый3атлы3ты4 белгили т1репин абстракцияла7 процесинде 31липлеседи. Бас3аша айт3анда образ 81м т6синик 8а3ый3атлы3ты4 айна2а т6сирилген 3айталанбасы емес. М1селен, «т6н», «г6з» т6синиклерин А.Куинджинни4 «Днепр 6стиндеги т6н», И.Левитанны4 «Алтын г6з» картиналары менен салыстырайы3. Картиналар т6синиклерге 3ара2анда ж6д1 конкретли, аны3. Бира3 бул конкретлилик абсолют емес, ал ол 8а3ый3атлы3ты4 белгили бир т1репин к5ркем т6рде сайлап алы7 менен байланыслы. Сондай-а3, художник илимий ойла7ды4 эксперименталлы3 теориялы3 логикалы3 3ураллары менен пайдаланбайды, ал 5мирди4 формасында2ы улы7малы3ты тиккелей конкрет-сезимлик, сезимлик 3абыл етилген образларда к5рсетеди.
К5ркем образ бул улы7малы3 пенен жекеликти4 кепсери, бул кепсерленген бирлик индивидуаллы3та к5ринсе, илимий т6синик улы7малы3ты4 формасында к5ринеди. М1селен, Печорин, Онегин жа3ын индивидуаллы3лар.
К5ркем образда 1детте ба8алы3 (ба8ала7) элементи к5ринеди. М1селен, белгили бир шы2арманы о3ып отырып, искусство шеберини4 3айсы т1репте, ким т1репинде екенлигин сеземиз. Ба8ала7 эмоциямызды 3оз2айды. М1селен, унамсыз образлар жек к5ри7шиликти болдырса, Атабек, Маманбий, №унназар а3са3ал образлары ж6регимизди 3у7аныш3а б5лейди.
К5ркем образ к5ркем типлендири7 процессинде жасалады. Реалистлик искусствода2ы к5ркем образды4 субъективлиги объективликке ба2ындырылады. К5ркем образды 3абылла7да адамны4 к5ркем-образлы ойла72а у3ыплылы2ыны4 актив к5риниси талап етиледи. Соны4 менен бирге искусство шы2армасы адамны4 эстетикалы3 талабын 3анаатландыры7ы тийис. Искусствоны4 81р 3ыйлы т6рдеги бир-биринен мазмуны 81м формасы, идеяларды бери7 характери, 8а3ый3атлы3ты образлы с17лелендири7и менен айрылып турады. Искусствоны4 т6рлерини4 айырмашылы2ы абсолют емес. Деген менен эстетика искусствоны4 ра7ажланы7ыны4 улы7ма нызамларын изертле7 менен бирге искусствоны4 жеке т6рлерини4 идеялы3-эмоционаллы3 м6мкиншиликлерин 81м т.б. изертлейди. М1селен, сатиралы3 искусствоны4 пафосы — бул е4 алды менен бийкарла7, 3181рли бийкарла7 ар3алы 5мирди4 екинши т1репи тастыйы3ланады.
Образлылы3ты4 характери бойынша да искусствоны4 т6рлерини4 арасында 6лкен айырмашылы3 бар. Живописьти4, киноны4 образлары 5мирди оны4 формасында с17лелендиреди.
Архитектура, музыканы4 образлары сырттан 3ара2анда 8а3ый3атлы3ты4 с17лелендирилген факт 81м 3убылысларына у3самайды. Бира3, 8а3ый3атында олай емес. Бул факт 81м 3убылысларды тере4 т6рде берип, адамны4 эмоционаллы3 3абылла7ын 5з ишине алады. К5ркем 1дебиятта, шы2армада биз образлылы3ты4 еки типини4 бирлигин (м1селен, эпикалы3 1дебият 81м лирикалы3 поэзия) к5ремиз.
Искусствоны4 мазмунына келету2ын болса3, онда предметлик 5мирлик, идеялы3 81м эмоционаллы3 т1реплери бирлеседи. М1селен, экономикалы3 теория маманы ж1мийетти изертле7 объектине айналдыр2анда оны4 5ндирислик 3атнасы3ларыны4 м1нисин изертлеп, м1лим ж1мийетлик ра7ажланы72а тийисли нызамлы3ларды изертлейди. Ал искусстволы3 шы2армада конкрет адамлар, конкрет жа2дайлар, оларды4 т12дири, индивидуаллы3 3атнасы3лары, бастан кешири7лери ар3алы жо3арыда2ы нызамлы3лар к5ринеди.
М1селен, «Урыс 81м парахатшылы3», «Тыныш Дон», «5ткен к6нлер», «Бахытсызлар», «Хал3абад» 81м т.б. Булар2а адамларды4 индивидуаллы3 т12дири ар3алы халы3ты4 т12дири с5з болады. Соны4 менен бирге искусство идеологияны4 формасы.
Шы2арманы4 к5ркем формасына келету2ын болса3, онда о2ан композиция, сюжет, образлы3 саба3 2ана емес, образды 1мелге асырату2ын искусствоны4 «к5ркем тили де» киреди. М1селен, шайырды4 образлы ойлап тап3аны 3осы3 болы7ы ушын поэтикалы3 тилди, ритм, рифма сыя3лы поэтикалы3 с5зди4 «музыкалылы2ын» 3олланып, с5зге айландырылы7ы тийис.
Искусство ж1мийетлик 3убылыс сыпатында ж1мийетлик 5мирди4 барлы3 сфералары менен байланыслы. Сиясат3а, 8у3ы33а 3ара2анда экономикалы3 базистен т17ир-а3 алысла7да. Оны4 ра7ажланы7ында традиция, мийраслы3 6лкен рольге ийе. Соны4 менен бирге к5ркем, эстетикалы3 к5з-3араслар бейимлеси7ди4 бир б5леги бола отырып, 5зини4 ра7ажланы7ыны4 81р бир бас3ышында пайда еткен экономикалы3 д6зимди с17лелендиреди.
Искусствоны4 тарийхында оны4 характери ж1мийетти4 ш5лкеми менен 81м мийнет б5лини7и менен белгиленеди.
М1селен, Рафаэльди, Леонардо да Винчиди Тициан менен салыстыра отырып, бириншисини4 д5рети7шилигини4 Римни4 сол 7а3ытта2ы г6ллени7инен 21резли екенин, екиншисини4 Флоренцияны4 социаллы3 жа2дайынан 21резлилигин, 6шиншисини4 Венецияны4 тарийхый ра7ажланы7ы менен байланыслы екенлигин к5ремиз.
Берда3ты4 д5рети7шилигине характеристика бере отырып, оны XIX 1сирдеги 3ара3алпа3 хал3ыны4 социаллы3-экономикалы3, ру7хый 5мириндеги 3арама-3арсылы3лы шараятлар менен байланыстырамыз.
e. Искусствода 8а3ый3атлы3ты били7 ж1мийетлик 5мирди4 процесслерин индивидуалластырыл2ан к5ркем образлада с17лелени7ин т6синемиз. Искусствода 8а3ый3атлы3ты бундай етип с17лелендири7 реалистлик болады.
Сонлы3тан да искусство конкретлик, индивидуаллы3 ар3алы улы7малы3ты к5рсетеди.
Улы7ма адамзат3а т1н 3убылыс типлендири7 деген не? М1селен, Шекспирди4 «Ромео 81м Джулетта», Лермонтовты4 «Демон», Микаленджелоны4 «Давид», Гетени4 «Фауст»шы2армалары. Буларды4 81ммеси де берилип с6йеди я жек к5реди, жа3сылы33а, шынлы33а умтылады. 1лбетте, усы 31сийетлер 81р т6рли д17ирди4 адамларына т1н. Бира3 бул улы7маадамзат3а т1н 31сийетлер конкрет-тарийхыйлы3тан белгиленбейди. Художник, жазы7шы 8.т.б. 5з д17ирини4 адамларыны4 социаллы3 белгилерин типлестиреди. М1селен, Спартак, Степан Разин, Ерназар Алак5злер 5злерини4 к5з3арасы, г6рес методлары бойынша айрылып турады. Бира3 оларды ту7ыс3анластырату2ын улы7маластырату2ын к5п н1рселер бар` массаны басла7шы 3а8арманлар, характер, ойла7 образы, сезими, минез-3ул3ы бойынша 5зиншеликке ийе.
Типлендири7 — бул конкрет, индивидуал 3айталанбайту2ын образларда белгили ж1мийетти4 барлы3 адамларына т1н улы7ма адамзатлы3, топарлы3, психологиялы3 белгилерин ашы7 болады.
Типлендири7 процесинде к5ркем фантазияны4, ойдан табы7ды4 роли жо3ары. М1селен, Хлестаков. %мирде Хлестаков болма2ан, бира3 хлестаковшылы3 социаллы3 3убылыс. Сондай-а3, Шолоховты4 Григорий Мелеховы да, Ш.Сейтовты4 №удайберген Шундыйы да ойлап табыл2ан, бира3 8а3ый3атлы3.
Искусствоны4 билимге 3аратыл2ан 18мийети оны4 идеялы3-т1рбиялы3 18мийети менен ты2ыз байланыслы. Идеялы3 81м 6йрени7шилик (познавательная) функциялары ты2ыз байланыс3ан. М1селен, китап о3ы7шыны4 ты4ла7шыны4, тамашаг5йди4 искусство шы2армасына реакциясы бул тек 8а3ый3атлы3, факт, 3убылысларын, моментлерин рационаллы били7ге 3аратыл2ан реакциясы емес, ал ойла7, бастан кешири7, эстетикалы3 3анаатланы7 реакциясы.
Искусствоны4 з1р6рли ж1мийетлик функциясы` адамды идеялы3 81м нравлы3 т1рбияла7. 1дебият 81м искусство шы2армалары адамда 5мирди дурыс т6сини7ге 81м 5згерти7ге, алдын2ы к5з3араслар менен исенимлерди 5зине алы72а, характер 81м принциплерди 31липлестири7ге дурыс т6сини7ге м6мкиншилик ту72ызады.
Искусство 3ураллары менен адамды т1рбияла7ды4 м1ниси 8а3ый3атлы3ты4 3убылысын дурыс т6сини7ге, искусствоны, 8а3ый3атлы3ты эстетикалы3 жа3тан дурыс т6сини7ге алып келеди. Искусствоны т6сини7 — бул оны4 идеялы3-эстетикалы3 м1нисин т6сини7, к5ркем шы2арманы4 г5ззаллы2ынан л1ззетлене били7 у3ыбын пайда етеди.